Hartza, joaldunak eta kaskarotak

Inauteriak bete-betean agertu zitzaizkigun Donostiako San Telmo museora Thierry Truffaut-en eskutik pasa den urtarrilaren 14an. "Lapurdiko inauteriak eta bere lehengusuak" izeneko saioa eskaini zigun ikertzaile baionarrak, eta inauterien oinarrizko azalpenetatik abiatuta, Europan ohikoak diren hainbat ezaugarri eta azkenik Lapurdiko inauteriaren inguruko xehetasunak ezagutzeko aukera izan genuen.



Lapurdiko inauteriak: 33 urtez ikertzen

Ezer baino lehen, asteburu honetan bertan, otsailaren 4an, aurkeztuko duen liburuaren berri eman zigun Thierry Truffaut. Izan ere, azken 33 urteotan, Lapurdiko inauteriaren inguruan egindako ikerketa eta bilketa lan handiaren emaitza, oso osorik, bere dokumentu, ohar, idazlan, argazki eta agiri guztiekin, argitaratu eta "emango" du argitalpen baten bidez. "Herritarrengandik jasotakoa herritarrei itzuli" nahi diola adierazi zigun Truffaut-ek, eta beraz, material guzti hori, 3.500 orrialdez osatutako lan-mardula, argitaratu eta lapurtar eta inauterizale guztien eskura jarriko du. Liburu bat eta hiru DVDk osatzen dute argitalpena, eta izenburua "Vers un inventaire des traditions carnavalesques et hivernales de la province du Labourd” du. Jose Migel Barandiaran Fundazioak argitaratuta, Lapurdiko 40 herritako inauteriei buruzko testigantzak, albisteak, agiriak, argazkiak jasotzen ditu. Ez bakarrik Thierry Truffaut-ek idatzitakoak, baizik eta baita beste ikertzaile batzuk egindako lanak ere. Otsailaren 4an, Baionan, Eusko Ikaskuntzaren egoitzan egingo da lan honen aurkezpena.

Zotal egunak, neguko festak

Inauteriak, neguko festen barruan ulertu behar direla argitu zuen Thierry Truffaut-ek hasieratik. Nekazarien antzinako mundu ikuskeran, mundua zikloen arabera pentsatzen zen, eta urte berriaren zikloa edo zotal egunak ziklo aldaketaren une gorena ziren. Hartza atera eta udaberria dator. Neguko soltizioan hasi eta martxoa edo bazko bitartean, urtearen aldaketa egiten den sasoia da, eta garai batean, Frantzian bakarrik urte hasiera ospatzeko 20 data desberdin ere izan ziren. Urte aldaketarekin, zaharreko txar guztiak kendu, eta berriko onak etorrarazi nahi izaten dira. Inauteriak ere neguko festak dira, urte aldaketako festak.

Grezia klasikoan, Dionisio festetan neguko solstizioa ospatzen zela dio Baionako ikertzaileak, eta maskarak beharrezko zituztela jainkoetatik babesteko. Ezagutzen den lehen maskara Trois Freres haitzuloko irudia da, orain 15.000 urtekoa.

Hartza

Hartza da Europa osoan neguko pertsonaia nagusia. Neguko loaldia San Martin (azaroak 11) egunez hasi ohi du eta otsailaren 2 arte izango da lozorroan. Gizakia, hartzarengandik datorrela sinistu izan da, eta horren berri jaso izan da Zuberoan, Santa Grazin. Europako iparraldean zabalduago dago sinesmen hori. Otsailaren 2an, Hartza iratzarri, belarra jan, puzkerra egin eta festa hasten da. Hartza hil eta berpiztu egiten da festan.

Hainbat ele zahar daude Hartza eta emakumea lotzen dituena, neskazalea baita hartza. Neska batekin elkartu ondoren izandako kumea, Joan Hartza, Harzkumea edo Harxko da, erdi gizakia, erdi  hartza. Inauterietan erabat zabalduta daude hartzaren mozorroak.

Argazki bidez, hartza mozorroarekin ospatzen diren hainbat neguko festa erakutsi zizkigun Thierry Truffaut-ek: Gedre-ko hartzaren ehiza, Paubeko hartzaren ehiza, Arles sur Tech-eko Harzaren festa, edo Prats de Molloko hartzaren festa... Lapurdin, azken hartza 1965ean atera zen inauterietan, eta gero 1969an berreskuratu zen. Truffaut-ek bildutako datuen arabera, 1905ean Baionan hartza atera zen kaskarotekin, eta 1927an, Tillac margolariak, kaskarotak hartzarekin margotu zituen Kanbon. Hartza Lapurdiko inauterietan ageri den argazki bakarrena 1953koa da, Kanbon ateratakoa. Zuberoan eta Nafarroa Beherean ere agertu izan dira hartzak inauterietan, horien artean adibidez Arberats-eko inauterietan agertu izan zena 80ko hamarkadan.

Oso garrantzitsua da inork ez ezagutzea nor ezkutatzen den mozorroaren azpian, eta aurpegia estaltzeaz gain, larruen usainak gordinak horretan laguntzen du. Zenbaitetan, hartzak adarrekin agertzen dira, eta hori Europan oso arrunta omen da. Hainbat inauterietan agertzen dira Hartzak: Arizkun, Ituren, Markina, Zalduondo... Baita Aragoin (Bielsa), Frantziako kataluinian (Arles sur Tech, Prats de Mollo, St. Laurent de Cerdans..), Kantabria (Silio), Galizia (Salcedo), Austria, Moldabia, Polonia, Bulgaria, Alemania, Italia, Grezia...

Maskarak

Trois Frereko maskaratik hasita gaurdaino, munduko hainbat tokitan zabaldu dira maskarak neguko festetan. Maskara harrigarriak erakutsi zizkigun Truffaut-ek, Suitzako Silvesterclaus-ekoak, besteak beste.

Urnaesch Alter Silvester, Creative Commons Attribution 3.0 Unported.

Neguko maskarak basatiak direla dio, piztiak, eta urte berrikoak berriz ederrak. Ohikoa omen da erratzak eta ixipuak erabiltzea, urte zaharreko gauza txarrak garbitzeko. Ituren eta Zubietako Joaldunak, Bulgariako Kukeri-ak edo Lapurdiko Kotilun-gorriak sistema bereko mozorroak bere ttuntturro, joare eta ixipuekin. Joareak eta zintzarriak pasabidean egin arazteko hotsa nabarmena sortzen dute. Gaitza uxatu eta babes uhina eratzen dute. Horregatik egin ohi da kuestazioa joareekin.

Lapurdiko inauteria bere sisteman

1980ko hamarkadan ekin zitzaion Lapurdiko inauteria berreskuratzeari. 20 urteren buruan, 2000. urtean, berreskuraketaren emaitza aztertzen hasi zen Thierry Truffaut. Beskoitzen, Onak Arin taldearekin eta Claude Iruretagoienarekin 1981an antolatu zen inauteria. Horren aurretik 1937-38 inguruan atera ziren azken kaskarotak bertan. 2004 urtean Beskoitzera joan, eta herriko gazte batek esan zion Beskoitzen inauteria ez zela inoiz galdua izan. Belaunaldi bakarrean inauteria berreskuratu eta "betidanik" halaxe jarraitu zuen sentipena zabaldua zen herritarren artean.

Thierry Truffaut-ek azaldu zuenez, Baionako familia gaskoin bateko kidea da. Euskal kultura ikertzeko gogoa abertzaletasunetik sortu zitzaion. Herri egiteko gogotik, sustraiak, erroak, identitatea ondo ezagutzeko beharretik. Eta ondoren, ikerketen emaitzak herria egiten jarraitzeko erabiltzeko asmoarekin bildu dituela azpimarratu zuen.

Lapurdin inauterietako kuestazioan bi taldek parte hartzen zuten: kaskarotak eta maskak. Lapurdiko maskei buruzko lehen aipamena 1315ekoa da. Kuestazioko kantuak ohikoak izan dira. Oro har, Lapurdiko inauterietan parte hartu izan duten pertsonaiak aipatu zituen:

• Musikariak: xirula eta ttun-ttuna, atabala, arrabit.
• Banderaria
• Kaskarotak
• Jauna eta anderea (ezkontza)
• Ponpiera
• Saint Pansard
• Kotilun-gorri
• Hartza eta erakuslea
• Besta-gorriak

Lapurdiko inauteriko zenbait margolan eta argazki zahar erakutsi zituen: Uztaritzeko inauteria 1906an, Uztaritzeko kaskarotak, ponpiera, kotilun-gorri eta besta-berria,...  Kaskaroten argazki zaharrena 1887ko Ezpeletakoa, biolinak lagunduta. Hazparne (1922), Kanbo (1910), Biarritz, Donibane Lohizune... Herrietako taldeak hirietara jotzen omen zuten kuestazioa egitera. Senpere, Ezpeleta.

1960an bukatzen da Uztaritzen inauteria antolatzeko eredu zaharra. Urtero antolatu eta desegiten zen antolaketa mota zen. 1966-68 inguruan, Izartxo taldea arduratuko da tradizioari eusteaz. Gaur egun ere mutil ezkongabeek jarraitzen dute inauteria egiten Uztaritzen.

Berreskuratu, egokitu, gogoratu

Zenbait herritan 60 urtez inauteria ospatu gabe pasa arren, behin martxan jarrita inork ez zien azaldu beharrik izan nola egin behar zituzten gauzak. Bazekiten nola egin arrera kaskarotei, zein jaki mota eskaini (inauterietako pastelak), e.a. Jan eta edan, edan eta jan, etxeko jabeek oturuntza ederrak paratzen dizkiete maskaratueri. Kaskaroten festarekin, harreman sozialak bideratzen dira, bizilagun berriak auzoan txertatzen dira... Auzoko identitatea, herrikoa baino sendoagoa baitzen garai batean.