Euskal dantza balletean, apaingarri exotikoa?

Ibis Albizu dantza ikerlariaren hitzaldiaz gozatzeko aukera izan genuen pasa den martxoaren 9an Donostian, San Telmo museoan. Santurtziarra, filosofian doktorea, ballet akademikoaren oinarri filosofikoen edota dantzaren teoriaren inguruko ikerketan dabil buru-belarri. Balletaren sorrera garaiaz eta haren testuinguru teoriko-kontzeptualaz, baita Parisen ere bildutako dokumentuak eta ondorioak ordenatu eta Dantzan Ikasik antolatutako hitzaldian gurekin elkarbanatu ditu. Sarri gertatzen den moduan, motz gelditu zaio eta zaigu saioa, asko baitu kontatzeko Albizuk.

Albisuk hasieran azpimarratu zuen moduan, hitzaldiaren abiapuntua mito bat da, ballet klasikoaren sorreran euskal dantzak izan zuen eraginaren inguruko ustea. Izan ere askotan esan ohi da, 1661ean, Louis XIV erregearen balletean hainbat euskal dantzari zirela, garai hura hartzen da ballet akademikoaren hasieratzat eta beraz euskaldunek zeresana izan zuten balletaren teknikaren oinarrietan. Mito hori sostengatzen duten oinarri ahulak agerian jarri ondoren, zalantzan jartzen bukatu du Ibis Albizuk. Balleta dela dantzaren oinarria ere esan ohi dute askok. Orduan, balletak ez al du nazionalitaterik? Balletaren teknika unibertsala al da? Ez ote dator Frantziako edo Italiako dantza herrikoietatik? Ze harreman dago balletaren eta dantza herrikoien artean?

Galdera horiei argia topatu nahian ordenatu ditu ideiak Albizuk eta horretarako honako lau bloketan banatu du mintzaldia: Euskaldunak lehenengo dantza teorikoen liburuetan; Euskal dantzaren teknika balletean; Exotismoa eta kanona: Dantza herrikoiak balleteko errepertorioetan eta Folklore errusiarra Diaghilev ballet errusiarrean. Balletaren ikuspuntutik eta modu kritikoan azaldu nahi izan du euskaldunen trataera balletaren dorrerako dokumentuetan eta azkenik ondorio orokor batzuk planteatu ditu.

Euskaldunak lehenengo dantza teorikoen liburuetan

Albizuk ikusi du, euskaldunen aipamenak aurkitu dituen liburuak dantzaren teknika deskribatzen dutenak baino, dantzaren historiari, testuinguruari edo jatorri herrikoiari garrantzia ematen diotenak direla eta hiru aipatu dizkigu.

Thoinot Arbeau-ren Orquesografia (1588). Dantza-maisuak bere ikasleari moralki ze dantza diren egokiak erakusten dio edo emakume bat nola seduzitu behar den, tartean euskaldunen aipamen hau: Les Basques & Bearnois usent d'ung aultre tabourin qu'ils tiennent surpendu à la main gauche & le touchent avec les doigts de la main droicte. Jean Françoise Menestrier jesuita Des ballets anciens et modernes selon les règles du théâtre (1632) lanean, dantzaren gehiegizko mekanizazioarekiko kritikoa agertzen da eta mugimendu batzuren jatorri herrikoia azpimarratzen du. Jean Gorge Noverreek, ballet modernoaren sortzailetzat jotzen denak, Cartas sobre las danzas y los ballets (1760) argitaratu zuen eta Andrés Levinsonek 1927 idatzi zuen prologoan Thoinot Arbeauren estiloko erreferentzia egiten du, baina Albizuk gero inongo gutunetan ez du topatu horrelakorik.

Adibide hauek bakarrik topatuta Albizu ohartu da dantzaren teoriko handien lanetan ez dagoela euskal dantzarien presentzia handirik, hala ere frogatu nahi den mitoa euskal dantzek ballet akademikoaren teknikan izan duten eraginean oinarritzen da. Beraz, teknikari begiratu dio.

 

Euskal dantzaren teknika balletean

Rosa Muriel eta Elene Bravok idatzitako La influencia de la euskal dantza en el ballet clasico (2008) artikuluan Ninnette de Valoisi, egun Royal balleta denaren sortzaileari, egiten diote erreferentzia. Parisen dantzaren lehenengo hiztegiarekin egin zuen topo Valois-ek eta ondorioztatu zuen dantzaren teknikako 28 urratsek jatorri euskalduna zutela. Albizuk urrats horietako batzuk hartu eta euskal jatorria duten edo ez kontrastatu du, baina ezin izan du egiaztatu. Euskaldunak ez diren beste zenbait jatorrirekin ere lotu daitezke urrats horiek, Pas de basque bera barne. Izena euskalduna duela garbi ikusten da, baina jatorria ez. Albizuren iritziz, ezin da jakin euskal dantzatik etorritako mugimendua den ala ez. Ez du topatu balletaren jatorri euskalduna ziurtatzen duen froga argirik. Garbi ikusten du, ordea, euskal dantzak Europako ondare koreografikoaren parte direla. Unibertso horretan guztiz integratzen dira euskal dantzak. Beste herrialdetako dantzen eragina nabarmen da, kultura batean eta bestean antzeko urratsak agertzen baitzaizkigu.

Bestalde, Louis XIV erregearen ballet akademiaren sorreraren garrantzia azpimarratu nahi izan du, dantzako lehenengo kontserbatorioa izan zen. Albizuk azaltzen du, ordura arte dantza-maisuak zeudela eta balletaren sorreratik aurrera dantza akademikoak. Parisen profesional gisa aritu nahi zuen edonork zentro horretatik pasa behar zuen eta azterketak egiten ziren, horrela eduki jakin bat zehaztu zen denentzat. Eskola publikoa zen, horrekin dantza demokratizatzeko pausoa eman zela esatera ausartu da Albizu.

Hala ere, badira dantzaren akademizismo horren aurka azaldu zirenak ere, hori horrela, Juan Antonio Zamakola Bizkaiko idazlearen esanak ekarri nahi izan dizkigu Ibis Abizuk. Elementos de la ciencia contradanzaria para que los currutacos, pirracas y madamitas de nuevo cuño aprendan por principios a bailar las contradanzas por sí solos o con las sillas de su casa (1796) lana argitaratu zuen Zamakolak. Dantzaren moda berriak barneratuz frantsesen estiloa imitatzen saiatzen ziren ergelei burla egiten die lan horretan. Ilustrazioaren nagusitasunaren aurrean tokian tokiko tradizioen alde egiten du eta akademiaren kontra, aldaera lokalak gutxiesteagatik. 

Exotismoa eta kanona: Dantza herrikoiak balleteko errepertorioetan

Ibis Albizuk erreparatu nahi izan du ea euskaldunak nola agertzen diren gorteko balletetan eta aurkitu ditu euskaldunak agertzen diren erreferentziak. Albizuk honakoak aipatu ditu: Nafarroako Enrike III eta  Valoisko Margaritaren ezkontza, Volleurs balleteko sei kortsario euskaldunak, Monsieur Pourcegnasonen boureé bat dantzatu zuten sei bizkaitarrak eta Luis XIV eta Maria Teresaren arteko ezkontza.

Ballet horietan euskaldunak talde etniko bezala erakusten direla ikusi du; Albizuk dio hori badela zerbait, ballet akademikoaren munduko jendearentzat gainerako herrialdeak ez baitira existitzen. Balletetan dantza tradizionalak agertu izan dira, baina oinarrizko dramatik kanpo. Historia nagusia gelditu egiten da eta tartean agertzen dira dantza tradizionalak, ballet nagusi horretan txertatutako zati txiki modura. Albizuri oso bereizgarria iruditzen zaio dantza herrikoiak nola tratatzen diren Errusiako ballet inperialean; drama gelditu eta dantza herrikoiak ikusteko esertzen diren adibidea ematen du.

Folklore errusiarra Diaghilev ballet errusiarrean

Balletaren kanona aldatu zuen Sergei Diaghilevek, errepertorio handietatik modernitatearen inklusiorako saltoa egin zuen. Dantza, garaiko arte diziplinekin nahastu zuen; koreografiak, musika, moda, pintura... uztartu zituen oholtzan. Dantza tradizionalei prestigioa eman nahi izan zion, balletaren ezagutza handiarekin eta formazioa izugarriko dantzarien bidez.

Ondorioak

• Balletak dantza tradizionalak "bestea" bezala tratatzen du: Balleta da araua eta gainerako dantzak funtsezko edukia apaintzeko desbideraketak dira.
• Ballet akademikoaren historian euskaldunak herrialde autonomo gisa aurkezten dira.
• Lehenengo balletetan euskaldunak modu exotikoan erakusten dira.
• Balletean dantza herrikoiak onartzen dira, horiek dantzatzeko teknika estandar akademikoetara egokitzen bada.
• Euskal dantzaren teknikaren lengoaia Europako dantza tradizioaren parte da.