Gipuzkoako dantza-sistemara hurbilketa Elgoibarko aurreskuarekin

Gipuzkoako garai bateko dantza moldera hurbiltzeko aukera izan dugu Elgoibarko aurresku zaharra adibide moduan hartuta Dantzan Ikasin Mikel Sarriegirekin eginiko saioan. Bertako dantza-sistemaren bilakaera Gipuzkoako dantza-eskolaren testuinguruan azaldu du Sarriegik. Argitaratu berri duen ikerketa sakona aurkeztu du, baina kasu honetan Elgoibarko aurreskua baliatu du adibide moduan. Hasteko, Gipuzkoa osoko dantza-maisuen sistema eta testuingurua azaldu ditu. Jarraian, Elgoibarko aurreskuan antzeman dituen berezitasunak eta bukatzeko, bertako dantzari helduen laguntzarekin XX. mendean dantzatzen zuten aurreskua gogoratu dugu denon artean dantzan. Elgoibarko hainbat belaunalditako dantzariak eta Euskal Herriko beste hainbat txokotatik gerturatutakoak batu gara goiz osoko mintegian.

Ezkutukoa agerira ekarriz

Sarriegik dio argitaratu duen 1000 orrialdeko liburuan dantzarik ez dela ageri, baizik eta dantzatzeko modua, gramatika. Goierriko dantza-maisuei begira hasi zuen ikerketa berehala zabaldu zuen Gipuzkoa osora. Erakusten du urteetan itzalpean edo hautsez estalita egon den dantza-sistema. Ikusten du azken 20-30 urteetan zenbait dantzatzeko modu eta molde erabat desagertzeko arriskua dagoela, “Dantza maisuen transmisioari esker oinordetzan jaso dugu, baina arriskuan dago eten bat izatekoa”. Ezagutza falta baitago eta horri aurre egiten ahalegin da ikerketa, “lehen ahozko transmisioaren bidez gordetzen zen, baina une honetan dantza taldeek hartu ditugun zenbait homogenizazio bideengatik falta da ezagutza hori, eta liburuan ekarpen hori nahi dio egin”.

Ikerketa lanaren metodologia azaldu du, hau da, aurrekariak eta testuingurua, erabili dituen ahozko iturriak eta egin duen eduki koreografikoan azterketa. Bildutako informazio guztia 11 familia edo mugimendu-multzotan sailkatu eta aztertu du. Eta bukatzeko, sistema osoaren antolaketarako proposamena egiten du, bere ustetan sistema ulertzeko eta barneratzeko lagungarria. Mugimenduen arteko loturak eta koreografikoki nola funtzionatu ahal izan duten erakusten du. Proposamen irekia dela dio, jaso ez diren beste hainbat aldaerei lekua uzten diena.

Dantza-maisuaren definizioa eta Europako Berpizkunde garaiko dantza-maisu aitzindarien erreferentzian erakutsi ditu eta gero Euskal Herrian kokatu da. Hango eta hemengo testigantza eta datuak azalduta Elgoibarkoak ere aurkezten ditu. Lehena 1906koa eta honakoa agertzen da: “danza con invención”. Beraz, Koreografo bat bazela ulertzen da. Eta gero XX. mende hasieran aurreskuak eta dantza-maisuak bazeudela erakusten duten beste zenbait. 1607ko dokumentu batek dio Jose Lorenzo Pujana kontratatu zela dantzari txiki taldea osatzeko. Eta jarraian, Elgoibarren aritu edo eragin duten hainbat eta hainbat aipatzen ditu: Andonegi, Inazio Etxeberria Parapan, Bizente Zubiaurre, Iñaki Gorostiza, Luis Gurrutxaga, Joxe Migel Etxaniz “Mordo”, Ixidor Solupe, Manolo Santos, J. Luis Ansoa “Mausitxa”, Ion Arrieta, Sebas Larrañaga, Iñaki Gil...

Elgoibarko ezaugarri propioak

Behin gaian kokatuta eta dantza-maisuen sare zabala irudikatuta dantzatzeko arau orokorren zein puntuen eta aldairen inguruko xehetasunak azaldu ditu. Zati honetan ikusarazi nahi izan du nola zenbait lekutan sedimentatuta gelditu diren hainbat puntu eta aldaira egiteko era galdutzat eman den edo mespretxatuk izan diren. Egon delako eredu bat gailendu dena Gipuzkoako dantzak egiterakoan eta itzalpean utzi diren beste guztiak. Horrela, garai batean Elgoibarren dantzatu izan den moduaren berezitasunak erakutsi ditu, egun jada plazan egiten ez direnak.

XX. mendeko hainbat dantzarirekin aritu da Sarriegi bere ikerketarako eta haiengandik jasotako hainbat ezaugarri elkarbanatu ditu. Batzuk aipatze aldera, pasa den mendeko lehen herenera arte besoak gerriari itsatsita dantzatzen zen, eta badira Elgoibarko argazkiak ere hori erakusten dutenak. Elgoibarren Orpoz orpoko posizioa erabili izan da Goizaldiko dantza-maisuen ikasbideak jaso zituzten arte. Xehe xehe egin du mugimendu bakoitzaren azterketa. Eta beste zenbait herritan bezala, Elgoibarren ere Iztuetaren araubideei fidelki jarraitzen dioten aldaerak aurkitu ditu. Horietako bat da, adibidez, lehen mugimendua egiterako orduan, oina saihetsera luzatzea oinpuntakoa markatu aurretik. Edo, desafioan, esaterako, oin punta aldaketan, alboranzko saltotxoa egitea.

Iztuetak bi puntuko itxiera bat deskribatzen du, buelta airean eta itxi. Hori bera Elgoibarren “Bizkaiko” abarketa deitzen ziotenean dagoela dio. Bestalde, hainbat herritan bikoteari dantzatzen zaion bitartean txapela lurrean jartzen zaio kortesiazko ekintza bezala eta Elgoibarren Altzolako aurreskuko argazkietan hala ikusten da. Elgoibarko berezitasun nabarmenenetakoa dela dio Zortzikoko sentziloak txingoka egitea, Durangaldean dantzatzen den txotxongilo dantzaren oinarrizko urratsak egiten diren gisan.

Sarriegik hainbat mugimendu eta urrats azaldu eta dantzatu ditu, hango eta hemengo mugimenduak erakutsiz, bakoitzaren xehetasunak eta ezberdintasunak ikusarazita. Aurkitu dituen aldaera ezberdinak, bai Elgoibarren eta beste zenbait herritan ere. Eta konparaketak ikusi ahal izan ditugu. Hipotesiak, dantza-maisu jakinen eraginak edota mugimenduen ustezko jatorriak aurkeztu ditu eta baita mapan kokatu ere.

Elgoibarko soka bizirik da

Elgoibarko saioa amaitzeko, bertan garai bateko belaunaldiak dantzatzen zuen soka-dantza edo aurreskua berreraiki edo gogoratzeko saiakera egin dugu. Ikusi dugu nolakoa zen orduko dantzarien laguntzarekin eta gidaritzapean. Iñaki Gil aurresku eta Josu Mujika atzesku dela osatu dugu soka.

Gil hasi da sokatik askatu eta desafioa, beraiek "sarreria" deiturikoa bakarka dantzatzen. Sokara batu eta alpargatak eskutik helduta egin ditu eta hurrengo dantzariaren trantsizio nola egiten zuten esplikatu du Mujikarekin batera. Jarraian, bigarrena eta azken bigarrena “neskaren bila” bidali dituzte. Beren garaian gizonek ateratzen baitzuten aurreskua eta gero neskak gonbidatu sokara.

Agurraren musikarekin jarraitu du sokak biraka. Aurreskuak agurra dantzatu dio gonbidatuari eta bukatzean biak batera sokaren atzetik sokara sartu dira, aurreko puntara. Aurreskuak eta bere gonbidatuak besoak altxa eta zubia egin dute gainerakoak azpitik pasa eta atzeskuak hartzeko sokaren gidaritza. Ohi den legez, dantzan hastearekin batera hasi dira zalantzak: “ guk horrela egiten genuen, “baina hori aurretik zen...”, “baina gero aldatu egin genuen”... Eta gu gustura aurreko belaunaldietako dantzarien eztabaidari begira, ederra benetan dantzan horrela korapilatzea.

Denak zubitik pasata atzeskuak dantzatu du. Aurreskuak egin bezala gonbidatuarekin sokaren atzetik joan eta puntan sartu dira. Eta berriro zubia aurreskuak gidaritza berreskuratu dezan. Bi agurrak eta zubiak eginda gainerako gonbidatuen bila hasi dira zerbitzariak eta aurreskulariak dantzan jarraitu du atzetik doanari eskutik helduta, bitartean, neskak banan-banan sokara sartzen hasi dira. Kontatu digute zati hori batzuetan oso luzea izaten zela, bestetan di-da aurkitzen zituztela gonbidatuak. Barrez gogoratu dute egun jakin batzuetan neskak ezin bilatu eta aurreskulariak dantza eta dantza aritu behar izaten zuela.

Bukatzeko desafioa dantzatu dute Gilek eta Mujikak eta jarraian soltean egiten zutela azaldu dute. Borobilean, baina mutilak alde batean eta neskak bestean, eta doinuaren lehen bueltako itzulian hasten zirela dantzan.

Argi gelditu da, nahiz eta egun horrela dantzatzen ez den plazan, Elgoibarko soka bizirik dagoela oraindik. Soka hori aztertu, pentsarazi eta aurretik sokan ibili izan direnak eta eutsi dutenak lanean eta dantzan jarri dira; egungo dantzariei horren berri eman, erakutsi eta sokari jarraipena emateko gogoz. Sarriegik azpimarratu du denboran zehar asko aldatu den aurreskua dela, seguruenik nahasketa handienetakoa duena, beste lekuetan finkoagoa izan baita, baina horrek ematen du askatasuna, aberastasuna eta aniztasuna plazan erakusteko aukera.