Mutxiko dantzari berriak eta aire zaharrak

Proposatutako gaiak dantza irakasle, aditu, zein gaiaren protagonista zen interesdunik batu zuen Koldo Mitxelena Kulturunean joan zen martxoaren 31an. Mutxiko dantzaldien bilakaeraren zuzeneko eragile izan dena, plazan dantza gidariaren iruditik bestelako erregistroan izan genuen. Dantzaldi gidatuen azken 30 urteko ibilbidearen testigu eta aktore —neurri berean— izan den Patxi Perezek gaur egun bizi dugun fenomenoa ulertzeko zenbait gako eman zizkigun.

Zutik, eszenarioaren eskuinaldean leku egina zuen askatasunez mugitu ahal izateko. Mahai gaina liburu, diska eta lehengo kasete zaharrez betea eta atzekaldeko bazter batean paperezko arbel zirriborratua zuela, hizkuntza, euskara, eta dantza konparatuz hasi zuen hitzaldia. Hala, eremu erdaldunean bizi eta euskara ikasi nahian dabilen euskaldun berriaren erreferentzia falta irudikatu zituen bere esperientzia propioaren isla, eta nola horrek berarekin dakarren ikasten ari den hizkuntzaren beraren lautasuna, edo "azento" falta.

Behin eta berriz gogora araziko zigun sarrera honen atzetik dantzari lotutako bere ibilbidearen berri ematen hasi zitzaigun: familiaren gora beherak, Basusarrirekin lotura, Koldo Zabalarekin euskal dantzetan bere lehen urratsak, Betti Betelurekin harremana... Hala, Lapurdin dantza-jauzien berpiztean funtsezkoa izaten ari zen azken pertsonaia honek, bere zereginerako laguntza eskatu ziola kontatu zigun eta horri esker bi urtez harekin lanean eta harengandik ikasteko aukera izan zuela.

1992an 15 urtetatik jaten ematen zion lantegia utzi eta dantzatik bizi nahi zuela konturatzen da. Hartu zituen lehen bi erabakiak: euskaraz ikastea lehena, eta maskaradak barnetik bizitzea eta ulertzea bestea. Ordurako han-hemenka dantza eskolak ematen hasia zen, alabaina gaztetxo eta haurrekin jarduten bazuen ere, argi ikusten du nagusiak dantza araziz zegoela profesionalki aritzeko bidea.

Bearnon ikusitako jauzi "kantatuak", Brest-en egindako ikastaroa eta Naik Raviart-ekin topo egitea, Mari Cruz Goñi eta baztango mutil-dantzak... etengabeko erreferentzia bil(a)keta da berea. Ibilbide horretan konturatuz doa bere dantzakerak ez duela "azenturik" —dantza zein hizkuntzari aplikatzeko balio dion terminoa— hasieran adierazia zigun bezala: giro, inguru euskaldunean ikasiz gero badugu aukerarik hizkuntza dagokion euskalkiaren intonazio eta kolorez janzteko; kontrara berriz, hizkuntza laua izango dugu, kolore gabea esan nahi da.

Behin bere ikasketa-bizimodua azaldu ostean plazetan darabilkien dantza-jauzien nondik norakoetara salto egin zuen. Dantza-jauzien antzinatasunari erreferentzia egin ostean pultsu bitarraz mintzatu zen oinarrizko egitura erritmiko gisa. Dantza jauzien inguruko azalpenak osatzeko berriki zendu zaigun Jean Michel Guilcher ikerlari frantziarra ekarri zuen gogora, edo hobeto esanda haren La Tradition de danse en Béarn et Pays basque français: Lapurdi, Nafarroa Behea eta Zuberoa (Nafarroarako muga ere gaindituz) aldeko dantzan ikerketa sistematikoa jasotzen duen liburuak dantza askoren urrats, izen, aldaera eta gako ulertzeko ezin besteko erreminta.

 Laguntzaile ekarri zuen Peio Heguyk jendartetik irakurrita, Guilcher jaunak bere liburu horretan jasotako sarrera txiki batekin hasten zituen berak plazetan eman izan dituen dantza-jauzien deskribapenak. Pixkanaka, arbelan jasoak zituen zazpi-jauzi, hegi, maiana, ostalertsak, mutxikoak, lapurtar motxak... jauzien musika eta urratsen inguruko bitxikeriekin, dantzan jarri zituen hitzez, kantuz, zein hanka eta gorputz mugi araziz emandako azalpenekin.

Sorkuntzako dantza-jauzietara pasa zen gero, eta bere dantzaldietan erabiltzen dituen molde berriko jauzi hauen inguruko xehetasunak kontatu nahi izan zizkigun: nondik sortuak, noiz, zergatik aukeratuak izan ziren jauzi moduan emateko... Jauzien fenomenoa hegoaldean ere nola hedatzen joan den aipatu zuen, Bizkaian Gipuzkoan baino gehiago oraintsu arte, haren esperientziaren arabera.

Denbora estutzen zihoan einean, harrapataka etorri ziren Beteluk erakutsitako Teilarin piezaren inguruko xehetasunak, bralea maskaraden testu ingurutik ateratzeagatik jaso zituen kritikak, Baztango zortzikoaren afera... Arbelean izkiriatutako fandangoa, arin-arina, Axuri beltza edo larrain-dantza modukoak berriz lekurik gabe gelditu ziren hitzaldi honetan, eta zoritxarrez han batutakoek mingain puntan zituzten hamaika galdera ere bai. Bilatu beharko dugu agian beste tarterik falta zirenei leku egiteko, lasaiago.