2. Bearnesa eta euskara maskaradetan

Maskaradetan agertzen den beste ezaugarri eder bat hizkuntza-aniztasuna da, hain zuzen zubereraz gain, bearnesa (okzitanieraren aldaera bat) entzuten baita kerestuen ahotik. Beltzerian diren pertsonaiak dira –pertsonaia gorriak ez bezala– basa direnak, desordenean bizi diren pertsonaia multzoaren barnean.

Maskaradetan bearnesa agertzea ez da inolaz ere kasualitatea. Zuberoa hizkuntzaz euskalduna izanik, historikoki Biarnorekin lotuta egon da, eta gainerako Ipar Euskal Herritik nolabait isolatuta: Nafarroa Beherea eta Lapurdirekin izandako harremana bertako biztanleei emandako erdeinuzko ‘manex’ terminoan islatzen da. Historian izandako banaketa ekonomiko, politiko (erregimen ugariren pean) eta kulturalak horren froga dira.

Harreman honetan zubererak berak biarnesetik mailegu ugari jaso izan ditu, eta bi kultura eta hizkuntzen artean den harremana Maskaradetan ere islatzen da hor nonbait.

Esan bezala, biarnesez mintzatzen diren pertsonaiak kerestuak dira (aurrerago ezagutuko ditugu). Euren lana Zamalzaina zikiratzea da, eta aspaldian egiten zuten bezala, herriz herri ibiltzen ziren bertako abereak zikiratuz. <kerestu> <crestadou>-tik eratorria da, biarnesez zikiratzaile errateko hitza dela; zubereraz kerestuak ere osazale deituak dira. Kerestuak biarnesez mintzatzen dira bai, baina Maskaradetako beste zenbait pertsonaia izenetan ere biarnesaren trazak iritsi zaizkigu..

Kautera diren morroi batzuen izenak ere (nahiko ziur) biarnesak ditugu… alde batetik hor dugu Fripu kautera, <fripoû> biarnesez, frantsesez <fripon – canaille> esanahiarekin, espainierazko <bribón, canalla>-en parekoa hain zuzen; Maskaradetako pertsonaiarik maitagarriena Pitxu <pitchoù>-tik eratorria da seguruenik, frantsesezko <gagne-petit> esanahiarekin –sos gutxi irabazten duen langilea alegia-… azkenik Kabanaren morroiek dituzten izen gehien-gehienek <-u>-z amaitzen dira, eta biarnesak hitz amaieretan <-u> ere darabil ttipigarri gisa: Pupu, Ttuttu, Bizunu (espainierazko <bisoño> –euskaraz esperientziarik gabeko–rekin loturik ote?),… (hauetan guztietan indartu ezazu azken silaba izena ahoskatzean).

Biarnesak ere omen ziren kauterak? Ez dakit –ez dut inon irakurri nongoak direnik–, bai uste dudala kauterei kanpotartasuna ematen diela izen biarnesa/biarnestua? izateak (Maskaradetan gorri eta beltzen arteko aldea handitzen duelarik).

Biarnorekin izandako kontaktu zuzen hau, Txomin Peillenek ´Agur Zuberoa´ liburuan adierazitako hiru gertakari (positibo) eder ekartzen dizkigu gogora (negatiboak ere badirenik). Zuberoan kokaturiko bearnesek beren merkataritza eta eskulangintza teknikak ekarri zizkiguten. Zuberoan oinarrizko nekazari tresnez kanpo, garai berriagokoak, beren jatorria salatuz, orain ingelesarekin gertatzen den moduan, orduan bearnes izenekin sartu ziren.

Zuberoan izan bazara, ondo dakizu bertako laborari-etxeak (baserriak) gainerako Euskal Herrian ez bezala teilarik gabeak direla, Pirinioetan arbelez estaltzen diren gisakoak. Zuberoako etxegintza XVIII. mendean aldatu zen. Lehenago etxe bizitzak ukuiluen gainetik egiten ziren. Teilatuak (zubereraz hegatzak) zur oholez edo harriz estaltzen zituzten. Bearnesekin piriniotar etxe moldea sartu zen. Etxea, arditegia eta behitegia eraikiz, bi ukuiluez bereizi zen. Eta «teilatua» ez teilaz baina arbelez estali. 

Eta azkenik, bearnotarren eta zuberotarren harremanak sakonak izan direla salatzen duen beste datu polit bat haur elkar-trukaketa izan da. Aspaldian negua Gaskoiniako landetan artzain pasatuz konturatu ziren zuberotarrak bearnesek Ipar Europako teknikak laster ikasten zituztela. Beren kultura eta nekazaritza hobetzeko herri xehean «populuan» ohitura bat jarri zen, haur ordezkatzea hizkuntza ikasteko. Euskaldun haurra Biarnora joaten zen hango hizkuntza erromanikoaren ikastera, frantsesa inork erabiltzen ez zuelako herri xehean eta okzitaniera Frantzia hegoaldean milioika jendek hitz egiten zutelako. Denbora berean hango teknikak ikasten. Alderantziz bearnes umea euskaldun familiara etortzen zen, euskaldunek artzain on fama zutelako. Ohitura horrek zubererari, teknika munduan, bearnes jakituria eta hitz franko eman dizkio.

Txomin Peillenek idatzitako ´Agur Zuberoa´ liburua jaisteko erabili esteka hau. Urretxu-Zumarragako Biba Xiberua! Elkartearen eskaintza da. Beste argazki batekin batera mintzatuko gara honi buruz. Maileguak Jean-Baptiste Coyos euskaltzain osoak idatzitako artikulu honen bidez aurkitu dira: A propos de Les Emprunts de la Langue Basque à L'occitan de Gascogne Etude du dialecte souletin de l'euskara de Txomin Peillen.

Gainerako argazkietan, 2017ko maiatzaren 7an Adunako plazan (Gipuzkoako Aiztondo bailaran) Pettarrako kerestuak dantzan eta Zamaltzaina zikiratze-lanean.