Cerverako gaita eta tradizioaren argudio faltsua

Alcarama mendilerroaren oinetan eta Alhama ibaiaren ertzean, Cervera del Río Alhama 2.255 biztanleko udalerria da, eta 152,6 kilometro karratuko azalera du, bi auzotan banatuta; goikoa, Santa Ana, eta behekoa, San Gil. Bipatroiak, hurrenez hurren, uztailaren 26an eta irailaren 1ean ospatzen dira antzinako dantza batekin: Gaita.

Gaita prozesio dantza bat da, hau da, desfilatuz dantzatzen dena, eta jatorria 1123an du, San Gileko Alfontso I. Borrokalariaren kofradia sortu zenean. Izaera militarrekoa da, soldaduen formazio gisa sortu baitzen eta agintariei laguntzen zieten. XVI. mendetik dokumentatuta dago, eta ez du suzko armarik erabili eta ez du XVIII. mendetik gerra-borrokarik sortu. Dantza indartsua da, nekazari jatorrikoa eta sakratua, eta kulturartekotasun musikal, koreografiko eta janzkera nabarmena du, Errioxa eta Soria, Aragoi eta Eusk Herriaren arteko mugan baitago.

Gizonezkoen igarotze erritual bat ere bada; ezkondutakoan dantzatzeari uzten diote, beraz, gizon ezkongabeek bakarrik parte hartu ohi dute. Beraz, jatorriz gerlaria, nekagarria eta gizonena zen dantza bat da jatorriz; horrela, gizonezkoek emakumeak maitemindu nahi izaten zituzten frontetik bueltan.

Bi ilaratan desfilatuz, "banderek" gidatuta, alabardien arrastoak, bata aurrean eta bestea atzean, urratsak, irudiak edo zenbakiak eginez doaz: letrak osatzen dituzte, hala nola VSA (Viva Santa Ana) edo VSG (Viva San Gil), edo abarketa, guraizeak edo orratza, herriaren adierazgarriak direnak, historikoki abarketa-ekoizpenagatik nabarmendu baita.

Lau doinu tradizionalen erritmoan dantzatzen dute; aurretik zortzi izan ziren, Nafarroako bi gaitek eta danbor batek interpretatuak. "Banderek" makila zintadun bat daramate patroien motiboekin apaindutako hegalarekin, eta gainerako dantzariek erritmoa markatzen dute hatz lodoarekin. Kriskitin-mota hori bularralderantz jotzen dute, eta intsignia moduko “firifollo” ikusgarriekin apaintzen dute.

Jantzia honako hauek osatzen dute: alkandora zuria, galtza zuri luzeak alboetan koloretako brodatuarekin erribetatuta, patroien motiboekin urdinez brodaturiko gerriko zuria, bularrean eta bizkarrean kolore ikusgarriko bi mantoi eta zinta gorri gurutzatuko abarketa zuriak.

Uztailaren 27an, Santanilla egunean, ohitura bat ezarri zen duela urte batzuk: beteranoak, dantzari ohiak, gaita tradizionalarekin batera dantzan hastea, haurren Gaita bat ere osatu zuten. 2013tik, bi emakumek ere dantzarekin bat egiten zuten egun horretan, ia inolako arazorik gabe, harik eta 2016an Santa Ana eta San Gilen bi kofradiek beren auzoko emakumeak dantzara sartzearen aurkako gerra hasi zuten arte – gaita misto paralelo batean antolatu behar izan zuten –, urtero irudi zeken eta nazkagarriagoa uzten diguna: musika gelditu, iraindu eta bultzatu, parrokia-orri erreakzionarioak eman, argiak itzali, bizkarra eman..., aurten, erraldoien konpartsa bide publikoa oztopatuz jarri dute.

Horrela, azter dezagun zein izan diren emakumeek dantzan onartu ez izana justifikatzeko izan dituzten argudioak, eta ikusiko dugu nola gaita-jotzaileek eta haien kideek ekintzekin ezeztatu dituzten, harik eta bakar batekin bakarrik utzi dituzten arte, beren pisuagatik erortzen dena hori ere. Lehenik, esan zuten ez zutela jantzi tradizional osoa behar bezala osatua, eta ez zutela entsegurik egiten, eta, beraz, ezin zituztela zenbakiak egin – normala jarduera antolatu batean parte hartzen hasten zirenean –, baina, urteekin, beren uniformeak osatu zituzten, eta jaien aurretik entseguak egiten hasi ziren. Hori dela eta, argudio hori baliogabetuta geratu zen.

Hasierako une horietan esaten zuten, halaber, dantza oso indartsua zenez, mugimendu etengabean, emakumeek ez zutela prozesio osoa eta jaietako gainerako egunak jasateko adinako indar fisikorik izango – hasieratik erraz egiten zitzaion kontra argudio hori bere oinarri arkaikoagatik–, baina emakumeek prozesioaren ibilbide osoan eta festa guztietan dantzatu zuten, beren argumentu zaharkitua enpirikoki ezeztatuz.

Ondoren, beste argudio batera edo, hobeto esanda, aitzakiara igaro behar izan zuten, esanez haiek ez zeudela emakumeak kofradien ekitaldietatik kanpoko talde paralelo batean dantzatzearen aurka, praktikan inoiz bete ez zuten diskurtsoa, duela urte batzuetatik mantendu ere egiten ez dutena, edozein Gaita paralelo onartzeari uko egiten diotena, eta, nolanahi ere, berez tradiziotik kanpo uztea suposatzen duena. Izan ere, Gaita Mistoari gailentzen saiatzea leporatzen diote, baina errealitatea oso bestelakoa da: beraiekin dantzatzen saiatu ziren eta musika gelditzeko agindua eman zuten. Neskak aldendu egin ziren dantzan jarraitzeko, dantza ofizialean esku hartu gabe, eta haiek musika gelditzen jarraitu zuten. Neskak haiekin bildu ziren, eta haiek barre egin zieten eta beldurtzen saiatu ziren. Haiek beren gaitariak kontratatu zituzten, eta haiek argia itzali zieten elizaren barruan dantza egiten saiatu zirenean. Tenpluko kanpoko eskaileretan dantzatu zuten eta haiek bizkarra eman zieten. Haiek kalean dantzatu zuten eta haiek oztopatzen saiatu ziren, erraldoiak oztopatzen jarriz.

Beren argudioak edo aitzakiak agortuta, tradizio historiko bati bere horretan eusteko eskubidea edo betebeharra baino ez zaie geratzen; baina hemen kontua da zer den tradizioa eta zer balio ematen diogun sozialki. Tradizioa ezin da bere horretan argudio gisa erabili, falazia bat erabiliko genukeelako. Tradizioa ez da oinordetzan hartutako ohitura besterik, ez lege natural bat, ez kontratu sozial hautsezin bat.

Orain arte gauza bera egin izanak ez du esan nahi aldatu edo egokitu behar ez denik, ezta gugandik harago dagoen ezerk ere, gizarte-osotasun gisa, eboluzionatzea eragozten duenik. Izatez, kontakizun esentzialista faltsu batean erortzea da ohiturak beren sorreratik aldatu gabe mantendu direla baieztatzea; izan ere, antropologiak frogatu duen bezala, oso zaila da gizarte batek heredatu eta ikasi dituen ohiturak erabat haustea, eta, era berean, saihestezina da gizarte horren ohiturak eta usadioak aldatzea eta gizarte horrekin batera eboluzionatzea, mendeetan zehar egin duten bezala eta egiten jarraitu behar duten bezala.

Tradizioek, gizarte eta garai baten isla diren aldetik, bilakaera naturala izan dute. Beti egin izan dute; eta inoiz ez dira gordetzen sortu ziren garaian bezala. Eta folkloreak, definizio eta etimologiagatik, herriaren jakinduria edo herri-ohitura eta -sinesmenen multzo gisa herriaren sentipenaren eta izaeraren isla eta adierazpena izan behar du. Eta argi dago gizartea aldatu egin dela.

Argudio hori ikuspegi antropologiko eta etnografiko hutsetik ulergarria bada ere, tradizioa ezin da iraganean ainguratuta geratu, ezta bere balio historikoan isolatuta ere; aitzitik, orainean eta orainetik bizi behar da, eta etorkizunera begira jarri. Bestela, orainaren erritmoa galtzeko arriskua du, eta ahaztuta geratzeko edo, besterik gabe, iraganeko gertakari soil gisa gogoratzeko, eta ez bere garaian eguneratutako ohitura bizi gisa.

Gainera, antropologo, folklorista, etnografo eta historialarien lanari esker, Cervera del Río Alhamako Gaita dantzaren jatorri eta garapen "tradizionala" behar bezala dokumentatuta geratu dira, eta, ezagutu nahi dituenak, orain arte bezala egiten jarraitu ahal izango du. Izan ere, helburua ez da historia aldatzea, ezta tradizioaren jatorriaren kontakizuna ere, baizik eta gaur egungo eta etorkizuneko garapena, dantzatu zena ezagutu behar baita, baina orainaldian eta etorkizunerantz dantzatu behar da.

Are gehiago, tradizioaren jatorrian murgiltzen dena konturatuko da emakumeak dantzan sartzea ez dela lehen aldaketa, ezta hurrik eman ere. Ziur al gaude jantziak edo banderak ez direla aldatu XVI. mendetik? Jatorrizko zortzi doinuetatik lau bakarrik kontserbatzeak ez al du tradizioa indargabetzen? Noiztik egiten dira orratzak, abarketak edo letrak bezalako irudiak eta noiz sartu ziren azkenekoz zenbaki berriak? Non geratu da boboaren irudia? Oraindik ere Cerverako gizon ezkongabeak bakarrik parte hartzen al dute? Kintatik itzuli eta emakumeren bat gorteiatzeko dantzatzen al dute? Noiztik onartzen da dantzari ohiek dantzaldian parte hartzea Santanilla egunean? Noiz sortu zen haurren Gaita? Tradizioan funtsezkotzat jotzen dugunaren eta zalantzan jarri gabe mantentzen den funtsezko zati hori ukiezin bihurtzen hasten den unearen araberakoa da dena.

Ziur nago emakumeak sartzearen aurkako herritar askok benetan sinetsita egiten dutela tradizioaren ustezko argudio horregatik – ez da hala –, baina beste hainbatek ere protagonismoa, nagusitasuna eta boterea izaten jarraitzea bilatzen dute, sinbolikoak eta oso puntualak izan arren, emakumeek ordura arte gizonentzat gordetako gero eta espazio gehiago okupatzea lortu duten gizartean.

Horregatik, esaten denean emakumeek ez dutela gizonen espazioa errespetatzen, haiek emakumeen espazioa errespetatzen duten bitartean, baieztapen arriskutsu bati egin behar diogu aurre. Gertatzen dena ez da gizonek emakumeen espazioa errespetatzen dutela, eta emakumeek ez dutela gauza bera egiten gizonenarekin, baizik eta emakumeak ez direla konformatzen gizonek ordura arte beren botere- eta menderatze-posiziotik beraientzat gordetako espazioa okupatzearekin; aldiz, gizonek emakumeei eskatzen diete konformatzen jarraitzeko tradizioz eurek ezarritako espazio hori errespetatzearekin. Gainera, Gaita Mistoa gatazka hasi zenetik errespetuz aritu da, nahiz eta Kofradien ezezkoak eta joko zikinak gora egin duen, mistokoen elkarrizketarako nahiaren aurrean.

Zentzu horretan, zenbaiten ustez, emakumeek badute beren lekua Igokundearen egunean banderaren jaian; izan ere, herritar dontzeila batek bandera bat jartzen du Mendiko Ama Birjinaren ermitan. Argudio hori etengabe errepikatzen da Gaita Mistoaren aurkakoen idazki eta adierazpenetan, baina ez dago benetan paper hori betetzeko nahia adierazi duen gizonezko baten berririk.

Aitzitik, Gaita Mistoko edozein kideri edo aldekori galdetuz gero, lehenak izango dira egunen batean baselizan bandera jartzen "doncel" bat egon daitekeela babesten eta defendatzen, betiere egun horretan emakumeek ere oztoporik gabe eta berdintasunean dantza egin badezakete.

Eta tradizioak errealitate sozialaren gainetik egon ezin duen bezala, ezin da indarrean dagoen legediaren gainetik egon, eta Espainiako Konstituzioak eta Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalak emakume gaitariak babesten dituzte. Horregatik, ez da baliozkoa emakumeen bazterketa babestea eta legitimitatez janztea kofradiakideen ustezko bozketa demokratiko baten bidez.

Eta ez arrazoi sinple batengatik: oinarrizko eskubideak bozkatzen ez direlako eta erakunde baten barne-araudiak ezin direlako inoiz zuzenbide-estatuaren aurrean urratu edo inposatu. Bestela, gaur bazterketa matxista bozkatzen den bezala, bihar erabaki liteke, XVI. mendean Cerveran pertsona beltzik, asiarrik eta latinoamerikarrik ez zegoenez, gizon zuriek bakarrik parte hartu ahal izango dutela dantzan.

Horrela, tradizioaren babesean, matxismoa ez ezik, arrazakeria edo xenofobia eta auskalo zer gehiago ere justifikatzen saia liteke, baina, zorionez, hipotesi bat baino ez da; baina inork ez dezala bere burua engainatu, jarrera aurrerakoi, tradizional eta normalizatu baten aurrean jarrera immobilista bat defendatzea ere jarrera politikoa baita. Jarrera politiko erreakzionarioa da, baina, askotan, ohituraz sortutako baina funtsik gabeko intrigazko intrantsigentzia arduragabe eta ezbairik gabekoaren ondorio besterik ez da.

Gaiteroek eta beren kideek ez dute festa hautsi nahi, ez dute iraultza bilatzen, eboluzionatzea baizik, eta benetan desio dutena da beren herriko bizitza kulturalean askatasunez parte hartu ahal izatea eta modu aktiboan parte hartu ahal izatea beren tokiko nortasunaren autoafirmazio kolektiboko erritu batean, berdintasun-baldintzetan, ohitura aldatu gabe, bakarrik emakumeari parte hartzen utzita.

Izan ere, batzuek hala nahi badute ere, folklorea ez da zaharkitua eta ezta arkaikoa ere; herriaren jakinduria da, eboluzionatzen ari den herri baten tradizioa, eta berarekin batera bere ohiturak. Tradizioa lubaki gisa, tradizioa zubi gisa; tradizioa museo-erlikia gisa, tradizioa bere herriak bizi eta partekatutako tradizioa; tradizioa bere buruaren erreplika hil gisa, tradizioa presente dituen jendearen sentimenduaren gorespen kolektibo gisa. Garaien espirituak babestu egiten ditu, eta historiak leku bat gordeko du bakoitzarentzat.

Jatorrizko artikulua: La Gaita de Cervera y el falso argumento de la tradición (Marcos Herreros, Nueve Cuatro Uno, 2025-08-01)