Ihauteriak (3): zezena eta banderak lasterka Tenejapan

Ihauteriak gure partean Haustez bururaturik ere, San Cristobal-etik oren batetara dagoen Tenejapan besta zonbeit egunez luzatzen dute. Ene partetik Hauste biharamunez, ortzegunarekin, hartu nuen taxi kolektibo bat tzeltal herri hortarat hurbiltzeko. Banakien ihauteriak 13 egun irauten zituela Tenejapan eta untsalaz egun hartan azien erritoa (rito de las semillas) markatzen zutela. Goizeko bederatzietako han nintzan ttanko, bortuz inguratua den cabecera-ren plaza nagusian. Chamulan ez bezala, behazale guti zagotzin plazan. Ahatik, gorriz beztiturikako gizon andana bat plaza-itzulika ari ziren bandera bederarekin.

Ikusi...

Nitaz fite ohartu ziren eta berehala hor nintuen ingurinan. Argazkiak nahi banintuen atera, behar nuela “kooperatu”. Hots, pagatzeko zerbeit. Nik: ez bainan, euskalduna naiz, guk ere baditugu ihauteriak, gure hizkuntza, guttiengo bat gira, maite ditugu indioak, zapatistak, interkulturalitatea... Baietz, bainan pagatzeko. Berehala. Futxo, hola baldin bada, ez dut argazkirik hartzen. Ez, ez, lasai, hartu gostian argazkiak. Hunenbertzeren truke. Ezetz. Apalago. Ezetz. Gutixago. Apalago Ados. Ah be orain gure adixkidea hiz, edan ezak chicha huntarik. Gizona gizon.

Ordutik aintzina goxoan segitu ahal izan nintuen goizeko harat-hunatak. Plaza itzulika segitzen zuten beztituek, etengabe, aintzina edo trebeska. Haurrak ere bazituzten heiekin. Denak gorriz bezti ziren, xapel xingoladun loriosekin. Esku batean bazeramaten artiledun makil motx bat, pixka bat Iturengo joaldunek deramaztenen gisakoa, eta bertzetik bandera gorri bat. Papoan medalla edo sos haundi batzu bazeramazten, xaku brodatu bat eta adar bat sahetsean. Taldearen aintzinean bazabilan alegiazko zezen bat bezala beztitua zen gizon bat. Toro de petate edo “zakuzko zezena” erraiten omen diote. Haren gibeletik bi soinulari, hek aldiz beltzez bezti. Batek, adinekoak, aldizka jotzen zituen flauta bat eta hiruzpalau notako tronpeta luze edo corneto bat. Bertzeak larruzko danbor bat jotzen zuen makil motz batekin. Beztitu gorriekin batera bazen gizon artile beltzdun bat, banderarik gabe bainan makil luze bat eskuan. Hain segur kargudun zerbeit. Batzuk azkona luze batzuen eite zuzten animale hil batzu bazeramazten gerritik dilindan.

Noizpait bazterreko karrikatik atera zen bertze talde bat, arrunt desberdina. Maskatuak ziren, edozoin beztimendurekin. Beren soinulariak bazituzten: izari desberdinetako gitarrak, danborra, flauta, arrabita. Eta bertze bi zakuzko zezen edo behi. Elizako atarian plantatu ziren maskak. Heien parean ezarri ziren bertze sei beztitu, hauek bertze jauntzi eder bereziekin: zaia beltz bat, oihal koloretsu bat bizkarrean, xapel xingoladuna, mokanes bat buruan eta betaurrekoak. Beltzez bezti ziren bertze soinulari batzu hurbildu ziren, horietan maniura edo arpa joile bat.

Delako beztituak eta maskak sartu ziren elizan. Segitzera menturatu nintzan. Elizako koro barneetan delako xapel xingoladunak jarri ziren lerro-lerro sahetseko paretaren kontra zagoen berinaren aintzinean, eta dantzan hasi. Lekuan berean, gorputza doi-doia mugituz, maracas gisako perkusioak astinduz. Berinaren gibelean bazen saindu ttipi andana bat, denak tokiko jauntzi eta xingolekin apainduak. Kargudun zerbeiten iduria zuen arropa beltzdun batek lurrean zauden xirioak pizten zituen eta otoitzak erraiten, artetik zigarretak banatu eta errez, eta aguardientea eskainiz. Beti eliza koroetan, behia eta zezena dantzan ari ziren. Maskak halaber. Horiek oro lehen alkietan jarriak ziren soinulariek lagundurik. Ihaute giroa, bainan eliza barnean. Nori ari ote ziren otoitzetan? Berek dakikete. Koro sahetsean ikusi nuen kurutze eder bat, belar eta landarez estalia, panteismo sinkretiko baten seinale. Errespetuz ez nintzan argazkien ateratzera menturatu elizan. Huna, ene orroitzapenen arabera, zeren eite zuten :

Arte hortan plazako izkina batean ezarriak zituzten hunenbertze kadira errondan, eta han plantatu ziren beztitu gorri andana bat. Itxura guzien arabera, kargudunak ziren. Bandera gorri ttipietaz gain haien gibelean bazituzten kokatuak hiru bandera gorri haundi, kurutze ttipi batekin puntan. Kadira bakotxaren aintzinean bazuten pausatua belar zerbeit eta edari bat. Delako azi ereitearen erritoarentzat?

Artean zerbeitxkaren jatera joan nintzan plazako ostatu xume batetarat. Bapatean, gizon batzu lasterka sartu ziren ostatuan, tiroak bezala, eta halaber atera. Joko zerbeit bazuten lasterka harrapatu behar zuten ximino batekin. Noizpait bandera gorriek berriz hasi zituzten plaza itzuliak, soinulariak aldizka jotzen zituela flauta eta tronpeta. Holako batean banderariak lasterka hasi ziren plazan barna. Ondotik, eliz’aintzinean paratu ziren denak. Hiru bandera nagusiak jarri zituzten eliza bortan. Haien ondoan jarri ziren hiru gizon, hiriko jauntzietan, gero jakin ginuen herriko agintari konstituzionalak zirela. Jakin behar da Tenejapan herriko gobernu xixtema konplexua dela, jakinez alkate eta hautetsi konstituzionalen ondoan badirela ohidurazko kargudunak, urtero arraberritzen direnak usos y costumbre-n arabera. Bi soinulariak jarri ziren agintarien sahetsean: danbor joilea eta delako adineko soinularia, aldi huntan hiru xiloetako xirularekin.

Agintarien aintzinean pausatuak zituzten hunenbertze botoila. Itxura guzien arabera etzen iranja jusa. Haien gibelean xutik eta dantzan, alferez gorriak eta zezena. Noizbehinka aintzinatzen ziren, zerbeit edaten eta berriz gibelka, beti xirula soinuz. Elizaren sahetsean eta parean, gorrien gibelean, emazte lerro bat zagoen jarririk, beren jauntzi brodatu finekin, bakotxak aintzinean bazuela edariz betetako buztinezko untzi bat.

Eliz’aintzineko errito horrek bulta bat iraun zuen. Arte hortan mintzatu ginen tokiko hiru haurrekin, argi bezain erneak. Beren amek espainola ez jakinki, itzultzaile ofizioa betetzen zuten. Eta guri dena galde: nundik heldu ginen? Zendako? Nola zen bizia Europan? Hamar urterik ez zuten bainan geografia arras xuxena. Eskola elebidunean (tzeltal-espainol) ibiltzen zirela erran zaukuten. Amaia gure alabarekin untsa jostatu ziren, haurren hizkuntza unibertsalean. Eta haurren amak guri dena galde gure Amaiari buruz, nundik ekarria ginuen, nolaz... Batzutan gu gira exotikoak.

Eliz’aintzinekoa noizpait gelditu zen eta taldea desegin. Plazaren bertze puntatik agertu zen bertze bandera gorridun talde bat, beren behi-zezen eta soinulariekin. Aldi huntan Fabienne ene andreari lotu ziren. Berriz haste. Argazkien ateratzekotan pagatzeko. Baietz, bainan goizean jadanik emana ginuela. Baietz, bainan hek bigarren kartierrekoak zirela eta etzela kutxa bera. Untsa berotuak ziren banderarien parean ez ginen tratulanetan artzeko modu hoberenean. Zerbeitxka utzirik bakean utzi gintuzten eta azalpen bakar batzu ere eman. Eta delako azien erritoa noiz iraganen ote zen? Goizean egina zutela, aspaldian. Eta biharamunean zezenak kalituko zituztela ihauteriaren bururatzeko. Atsalde apala izanki, berriz abiatu ginen San Cristobal-erat buruz. Bide nabar ikusi ginintuen goizeko maskak eske ibilki karriketan.

... eta ikasi?

Chamulatik bezala, dena duda sartu ginen. Eskuin eta ezker zerbeitxka irakurri eta, Tenejapako ihauterien gako zonbeit ardietsi nintuen (Hernández Gúzman eta Maffi, 2001; Hernández Gúzman 2005; Medina Hernández, 1965). Erran dena, hemen ihauteriek hamahiru egun irauten dute, Hauste ondoko ortzirale arte. Besta erlijioso garrantzitsu batentzat daukate ihauteria, zointan ziklo agrario berriaren hastapena markatzen duten. Uzta onak galdegiten diozkate hemen Manojel deitzen duten Jesuseri hunenbertze errito desberdinen bidez. San Ildefonso edo Kajkanantik herriko zaindaria aldiz urtarrilaren 19tik 22rat ospatzen dute.

Herriko bi kartier nagusiek badute talde bedera: bata behiarena (gaineko auzoa), bertzea zezenarena (peko auzoa). Talde bakotxa gisa berean antolatua da. Gorriz bezti direnak alfereces deitzen dituzte. Alferez talde bakotxaren buru bankilal edo “anei zaharren” bat bada. Untsa ulertu badut, alferez-ak beltzez bezti dira beren kargu ofizialetan ari direlarik, eta bestaren bigarren partean dira gorriz beztitzen, espainolen armadaren eskarniatzeko Hernández Gúzman eta Maffi-ren (2001) arabera. Alferezek cantore deitu bertze beztitu batzu hautatzen dituzte. Herriko kargudun erlijiosoek (kaptanetic) badute ardura haundia ihauterien antolaketan. Jna’iletik deitu lau adinekoak dira errituala xeheki ezagutza dutena. Ez dute parte hartzen alferez-en lasterketan. J’amtel deitzen dituzte xirularia eta atabalaria. Emaztez bezti direnak beren zaia beltz brodatuekin, maruchas izendatzen dituzte. Emazten eskarnia “serio” bat egiten dute. Aldiz, laxoagoak diren bertze maskak ladinos edo, tzeltalez, kaxlan deitzen dituzte, eskualdeko mestizo-ak eskarniatzen dituztelakotz.

Toki eskasez, ihauteri luze eta konplexu horren urrats desberdinak ez ditut xeheki kondatuko. Huna, halere eta iturri desberdinak kurutzatuz (ikus bertzeak bertze, Martínez López et al. 2015) guti edo aski nola iragaiten diren Tajimal K’in Ta Tenejapa edo Jokoaren bestaren delako 13 egunak. Lehen igandean, bandera nagusiak benedikatzen dituzte elizan eta aginte makilak banatzen. Astelehenean eta kartier bakotx, lehen alferez-aren etxean eraikitzen eta josten dituzte zezena eta behia. Asteartean, alferez-ek elgar bisitatzen dute eta emazteek tamale-ak prestatzen dituzte. Astezkenean alferez-ek olerkiak erraiten dituzte. Ortzegunean, behiaren taldeak egiten du bere lehen lasterketa. Alferez-ak joaiten dira elizarat Jinkoaren benedizionearen galdetzera. Biharamunean, zezenaren taldearen aldi. Larunbatean, behiaren taldeak egiten du bere bigarren lasterketa. Egun hartan egiten dute chilacayote en dulce deitu kuiatxo mota baten ereitearen erritoa. Egun hartan ere alferez-ak joaiten dira “al campo de San Sebastian”. Marucha-k ateratzen dira.

Igandean gauza bera zezenaren taldearekin. Denak badoatzi lehendakaritza munizipalaren parkera, alferez-ek plaza itzuliak egiten dituzte. Astelehenean, jokoa San Sebastian-en iragaiten da. Asteartean – hamargarren eguna – goizean alferez-ek bisitatzen dituzte cantores deitu beztituak eta soinulariak. Gauaz cantore-ek biltzen dituzte arto buruak. Haustez, jokoa San Sebastián-en iragaiten da. Cantores-ek jokatzen dute chilacayotes-en ereitzea. Aurten egitarauan ekarria zena zen egun hartan iraganen zela azi ereitearen erritoa, behiaren taldearentzat. Ortzegunean, delako cantares-ek chilacaoytes-en ereitearen erritoa betetzen dute. Ondotik denak elizarat badoatzi, eta han dantzan ari dira eta aguardiente-a edaten (hori ginuen ikusi). Aurten egitarauan ezarria zen egun hartan ereitearen erritoa betetzen zutela bi taldeek. Ortziralean, goizean egiazko zezenak kalitzen dituzte. Jendea elizarat badoa xirioen eskaintzerat. Ondotik, alegiazko zezenak desegiten dituzte. Ikerlari zonbeiten arabera, azken egun hori El santo Entierro deitzen dute. Hortan bururatzen dituzte ihauteriak. Hernández Gúzman eta Maffi-ren (2001) arabera, el Santo Entierro deritzote elizan artoski zaintzen duten Jesu Kristoren irudi bati. Noizpait – ze egunez xuxen ez dut ulertu –, denak biltzen dira hiru kurutze haundien aurrean, Pokolum deitu tokian. Otoizlari-sendagileak (rezanderos) deitzen dituzte eta beren funtzioak betetzen dituzte xirio, intsensu, dantza, soinu, zigarretak eta chicha-rekin. Medina Hernández-ek esplikatzen zuen 1965an bestaren elementu hispanikoak herriaren cabecera edo plaza nagusian hautemaiten baziren, bazterretako kartierretan aldiz lurra, euria, iguzkia, abere, mendi, harpe eta izadiaren jainko eta izpiritu desberdiner eskaintzen zituztela hunenbertze otoitz Tenejapan ihauteri denboran (Medina Hernández 1965 : 340).

Chamulan bezala, pixka bat nahasirik atera ginen Tenejapatik. Erritualitate konplexu bat hauteman ginuen, gure mendebaldeko kategori eta berexketak zalantzan jartzen zituenak. Hemen ezin berexiak dira jokoak eta otoitzak, eskarnia eta ofizialtasuna, maskak eta kargudunak, profanoa eta sakratua, katolizismoa eta sinesmen eta erritualitate aurre-hispanikoak. Aberastasun horren jasta beizik ez ginuen ukan delako ortzegunean. Agian izanen dugu Tenejapara berriz etortzeko aukera, aldi huntan herritar baten bitartekaritzarekin, zinezko altxor kultural eta soziala den “ihauteri” horren kodigoak barnetik ulertzeko.

Chiapa del Corzoko ttunttuneroekin

Gure Chiapas-eko egonaldia bururatu ginuen Tuxtla Gutierrez-en, Estadoaren hiri nagusian. Handik, behin Cañon del Sumidero erroitza bisitatu eta, Chiapa del Corzo-en egin ginuen geldialdi labur bat. Herri hori famatua da urtarrilean egiten duten besta nagusiarentzat, nun ateratzen diren Parachicos dantzari maskatuak. Ihauteri giroa hor ere, dudarik gabe. Guk besta hori ez ginuen ikusi, bainan han ginaudelarik, soinu zerbeit hauteman ginuen eliza nagusitik ateratzen. Hurbildu eta apez baten lehen meza zela ohartu ginen. Lau gatu ziren elizan, bainan hiru xiloko flauta eta atabalak laguntzen zituen zeremoniaren urrats desberdinak. Meza undarrean, elizatik bazkaltokirat jendeak lagundu zituzten halaber soinulariek. Tenejapan ez bezala, hemen arrunt gure xirula/txistu-atabalaren jotzeko manera hauteman ginuen. Soinulari gazteekin solastatu ginen, eta erran zaukuten Chiapa-ko edozoin okasionetako deitzen zituztela xirula-atabalariak, eta bazutela hartarako errepertorio berezi bat. Koloniatzaileek ekarri soinuak? Kultura aurre-hispanikoen egokitze bat? Hasteko Chiapa-ko soinulari gazteek ez daude ohidurari uko egitekotan!

Erreferentziak:

Hernández Gúzman, P.; Maffi L. (introducción y notas) (2001), “Carnaval en Tenejapa”, Tlalocan, 13, p. 241-266.

Hernández Gúzman, P. (2005), Carnaval en Tenejapa : una comunidad Tzeltal de Chiapas.Tajimal k'in ta Tenejapa, CIESAS

Martínez López N. E., Guzmán Gomez C. M., Morales Lopez C. M. J., “Tajimal K’in ta Tenejapa”, V. Lenguas originarias, Universidad intercultural del Chiapas, presentación del 21 octubre 2015 https://prezi.com/9ftsowkmrsru/tajimal-kin-tenejapa/

Medina Hernández A. (1965), “El Carnaval de Tenejapa”, Anales del Instituto nacional de antropología y de historia

Newell G. E., Jiménez Gordillo N. K., Pérez López E. (2022), “Historiar el carnaval en Chiapas: un reto de historiografía, análisis, síntesis y (re)construcción”, LiminaR, 20(1).