Lesakan topatu dute Gipuzkoako ezpata-zubia

Vicente Telletxea zen Lesakako alkatea garaitsu hartan. Bere ama Lintzoaingoa zen, nire aitaren aldeko familiaren herrikoa. Horregatik eta Donostiatik gertu baitzen joan ginen Lesakara, bertako dantzak ikastera. Euskal dantzaren alorrean, Nafarroa erdigune kultural bilakatzeko gure gogoa ere hor zen, esan bezala. Guillermo Agara, Guillermo Sarobe eta Manolo Igoarekin egon ginen ezpata-dantza ikasten. Igoa ezpata-dantzarien kapitaina zen eta ehizazale porrokatua zen. Ez zegoen etxean harrapatzeko modurik!

1966. Berriz-en egiten ari diren landa-lanarekin batean, Lesakara joan dira Juan Antonio Urbeltz, Marian Arregi eta Mikel Lizartza, Argiako kideak. Udazkena da. Mikelek arropen xehetasunak hartzen ditu, Marianek doinuenak, bertako txistulari Santiago Irigoienengandik. Juan Antoniok, dantzari dagozkionak, bertako dantza-maisuen eskutik.

Lesakako dantzak ikasi genituenean, ez generaman denbora asko dantzan, ez eta dantzak ikasten. Errepertorio hura berria eta ezberdina gertatzen zitzaigun, guri eta jendeari. Oso erakargarria zen. Garai hartan ia inork ez zituen Lesakako dantzak ematen. Nik noizbait ikusiak nizkion Dugunari, Donibane Lohizunen egiten ziren “zazpiak bat” izeneko dantza alarde haietakoren batean. Ez gehiago.

Herrian harrera izugarri goxoa egin ziguten. Bertako eskoletan ematen zizkiguten azalpenak eta oso ongi ikasi genuen.

Sei edo zortzi astez, joan dira Lesakara. Aldiro bi orduko errepika egiten dute herriko dantzariekin. Gogo biziz entseatzen dute eta begirada zorrotzez. Xehetasunendako, lupa eta testuinguruarendako, angelu handia.

Mikel Lizartza oso arretatsua zen bere lanean eta xehetasun handiz hartu zituen jantziei buruzko oharrak. Esaterako, Lesaka bereko serorek egin zizkiguten eskapularioak, jatorrizkoen berdin-berdinak. Banderaren erreplika ere egin genuen. Lesakarrek erabiltzen zuten banderak kolorea galdua zuen eta Guillermo Agararen bitartez, kutxa batean erdi ahantzia zegoen bandera zaharra lortu genuen. Josturetan jatorrizko koloreak ageri ziren eta horietan oinarritu ginen. Pauen zetazko ehunetan espezializatutako denda bat zegoen eta han erosi genituen oihalak. Arizkungo mojek josi ziguten eta Lesakara eramatean, txundituta, haiek eskatu ziguten erreplika guri. Denboraz larri baitzebiltzan, sanfermin festa haietan Lesakako balkoian zintzilik egon zen bandera, Argiarena izan zen. 

Tokiko dantzak ikasten ari badira ere, Argiako kideek ez dute ikuspegi orokorra galtzen. Sistema zabalago baten piezak identifikatzen eta kokatzen hasten dira, batean falta daitekeena beste batean ageri daitekeela ohartuz. Dantza sistema hauek, ordura arteko dantzak probintziaka ulertzeko ikuspegi zurruna gainditzen zutela ohartu ziren, eskarmentua pilatu ahala. 

Lesakako dantzak ikasten ari ginela konturatu nintzen makil-gurutzean egiten zituzten ezpata zubi horiek zirela, hain zuzen, Iztuetak Gipuzkoako ezpata-dantzarendako aipatzen zituen berberak. Gerora, 1968an lau ezpata-dantzari lerroz osatutako Gipuzkoako ezpata-dantza aurkeztu genuenean, halaxe atondu genuen ezpaten arkua.

Ordura arte folklore dantzen behaketan ohikoa zen partikulartasunean, tokiko bereizgarrietan jartzea arreta. Argiaren begirada berriak xehetasun horri adina dantza-sistemari eskaintzen dio atentzioa. Horrela, Lesakan dantzariek makilak erabili arren haien dantza-sistema ezpata-dantzaren familiakoa zela ohartuta aldaketa horren historia bera ezagutzeko ahalegina egingo dute. 

1960ko hamarkada hartan Lesakan egin genuen lanari esker ere, perspektiba zabalagoa izan dezakegu egun, konparaketak egiteko eta konturatzeko, adibidez, Lesakako hainbat urratsek Gipuzkoako dantzen tradizioarekin duten antzekotasunez. Esaterako, zubigainekoaren urratsa eta Gipuzkoako txingo luzekoarena berdin-berdinak dira kasik. 

Landa-lana egiteaz gain herriko artxibategietako dokumentazio zaharra ere aztertu dute dantzen nondik-norakoak hobe konprenitzeko asmoz. Eta koreografikoki ezpata-dantza dena makilekin dantzatua izatera nolatan heldu den azaltzeko arrastoari segiko diote. 

Dokumentazio zaharrean topatu genuen, Trentoko kontzilioaren ondotik hainbat debeku gertatu zirela Lesakan. Errege mairu erraldoi bat elizan sartzea galarazi zuten eta segur aski garai hartakoa da ere ezpaten desagertzea eta makilekin ordezkatuak izatea. Gauza bera gertatuko zen, seguraski, garai batean dantzarako armak erabiliko zituzten beste hainbat herritan: Beran, Berastegin, Lizartzan…

1967ko Donostiako Euskararen festetan aurkeztuko dituzte Lesakako dantzak Baztango dantzekin batean, besteak beste. Baina horretarako, noski, Baztanera ere joan behar…

• Hurrengo atala: 19 - Aunitz Urtez
• Aurreko atala: 17 - Otsue eta Aitite Gorritxategiren ikasle

Argiaren itzala Argia dantzari taldearen lan-moduak eta ekarpenak ezagutzera emateko, Juan Antonio Urbeltzi egindako elkarrizketa sorta bat da.