Kaixo Mikel,

Dantzaren eremuan, kasu askotan, gizonezko estereotipoa sortzen da emakumezkoarena eraikitzen den unean. Adibidez, korpus dantzariak edo San Joanetako ezpata-dantzariak ez ziren gizon-dantzariak, dantzariak edo ezpata-dantzariak ziren, zapatariak, medikuak edo txistulariak ziren moduan. Une zehatz batean, emakumeen estereotipoa eraikitzen da eta horrekin emakumeei 'dantzari' izateko aukera ukatzen zaie, dantzari emakumearen figura sortuz, eta aldi berean, ordurarteko 'dantzari' figura desagertu egiten da eta 'gizon dantzari' bihurtu.

Beraz, hemen ez gaude bakarrik genero baten konstrukzioa deseraikitzen, sistema bitarra da auzitan jartzen ari garena, eta bi konstrukzioak desegiten. Kasu batzuetan, gonak eta pololoak ez dira feminitatearen ezaugarri, baizik eta genero sistemaren ezaugarri. Niretzat genero kruzeak bultzatzea (emakumeak prakak eta gizonezkoek gonak jartzea) ez du sistema bitarra hausten, baizik eta genero estereotipoak berresten ditu.

Garai batean ez bezala, medikuak gizon eta emakume ditugu gaur egun, medikuntza da alorra eta medikuak horretan jarduten dutenak, ez dago mediku femeninorik ez mediku maskulinorik, eta ez dago mediku izateko modu maskulinorik ez femeninorik. Janzkera gorputzaren araberakoa da (altuagoa, txikiago, argalagoa, gizenagoa, bulartsuagoa, bularrik gabekoa, aldaka zabalduna, estua,...) ez dago emakume medikuaren uniforme bat eta gizon medikuaren uniforme bat. Lehengo emakume medikuek gonak zebiltzaten, baina ez emakume mediku izateko hori behar zutelako, gizarteak (estatuak, elizak eta horien eraginez gizarteak...) emakumeak gona janztera behartzen zituelako baizik.

Orain zaila da irudikatzea, baina orain 50 urte ez zegoen emakume txistularirik. Txistulari izatea, txistua jotzea gizonezkoen jarduera zen. Lehenengo emakume txistulariek gonarekin jotzen hasi ziren. Zure herrian bertan orain gutxi arte emakumeek txistulariek gona jantzi dute. Ez dago txistua jotzeko modu femenino ez maskulino bat. Txistua musika da, eta mila modutakoa izan daiteke, baina ez du generorik. Ez lukeena zentzurik izango da genero estereotipoak deseraikitzeko gizonezkoak gona jartzea txistua jotzeko.

Tradizioan errotua dagoen tokietan gonak ez du genero markarik. Oñatiko Korpusean, Villabuenako dantzetan edo Iturengo joaldunetan, gizonezkoek gona janzten dute. Emakume jantzita daude? Ez, horixe. Dantzari jantzita daude. Emakumeek horietan parte hartuz gero (gehienetan ari dira) ez dute "emakume dantzariaren" estereotipoa eraiki beharrik. Dantzaria generorik gabeko kategoria baita testuinguru horietan, ez dago genero marka erreproduzitu beharrik, dantzari izan eta kitto: batzuk argalago, beste batzuk altuago, norbait gizenago, halako txikiago... dantzariak denak.

Bakarkako lehen aurreskuak XX. mende hasieran, Lore Joko eta Euskal Festetan antolatzen ziren aurreskularien txapelketetan hasten dira agertzen. Baina txapelketa kontestutik kanpo, aurreskua indibidualki protokoloetan erabiltzen 50-60ko hamarkadetan ezar dezakegu, gutxi gora behera. Dena den, era horretako lehena zein izan ote zen, nik ez daukat jasota.

Azken aldian hainbat txokotan bizi-bizi dago neskek dantza egiterakoan prakak ala gona erabili beharko luketen eztabaida. Iruditzen zait debate horietara joan aurretik bideo honek agerian jartzen dituenak modukoak kontuan hartu beharko liratekeela. Emakumearen estereotipoa konstrukzio ideologiko bat da, gizarteko hainbat alorretan kostata, esfortzu eta borroka handiarekin eraldatzeko lanean ari dena. Dantzaren alorrean naturalizatutako estereotipo horien defentsa harrigarriekin topo egiten dugu, feminitatearen izenean maiz, tradizioaren (!) izenean beste zenbaitetan, kontuan hartu gabe bata ala bestea genero ideologia atzerakoienetan oinarrituta eraikiak izan zirela, besteak beste helburu faxistekin, eta ez dutela zerikusirik ez emakumetasunarekin ez eta tradizioarekin ere ez.

Mila esker Aritz, mila esker Bidador pastoralaren atzealde eta barrunbeetako xehetasun hauek eta zuregan eragindako gogoetak konpartitzeagatik. Horrelako prozesu batek eskaintzen dituen bizipenak kanporatzea oso baliagarria gertatzen zaigu emanaldia ikustera bakarrik joan garenoi, eta maizago eta beste mota bateko ekitaldietan ere egin beharko genukeen ariketa dela gogorarazten digu.

2014ko abendua, Dantzan Ikasi programa Donostian, Antton Lukuren hitzaldia Libertimenduaz. Hitzaldi bukaeran elkarrizketa mamitsua sortu zen Koldo Mitxelenako aretoan, Urbeltz, Irigarai eta zeu tarteko. Era honetako ekitaldi batek Iruñea moduko hiri batean zentzurik bat ote zenuen galdetzen zenion zure buruari, altuan galdetu ere. Ordurako Bidador pastoralaren erne-muina ereinda zegoen, ez zen beraz galdera erretorikoa.

Lukuk libertimenduaz eskaini digun irakurketak, dantzarion jardueraren zentzu politikoaz kontzientzia ber-hartzera eraman gaitu zinez, gure aurreko belaunaldiek inoiz galdu ez duten kontzientzia, bide batez esanda. Jarduera politikoaren eraginkortasun gorena alderdikerietatik(=taldekerietatik) askatzen denean lortzen dela frogatu digu Bidador pastoralak, aurretik beste hainbat esperientzietan ikusi duguna berretsiz, Argiaren jardunbide ez-ohikoan adibidez.

Gotaineko errebalidak, Iruñean ikusi genuenok antzeman genizkion balio artistikoak berresten ditu, alegia, ez ginela emozioen eraginez soilik errenditu, pastoralak bazuela gorputz dramatikoa eta kalitate formala. Adibidez, Makagorriaren ekarpena aipatu da, eta horretan sakonduz, Bidadorren izpiritu pitxutarra arketipoaren bidez eszenaratzearen aziertoa berresteaz gain, bereziki nabarmendu nahi nuke Makagorriaren sarrera-irteeren diseinu koreografiko eta musikala, sotila bezain bortitza, xehetasun txikienetan ere Bidador pastoralaren eta Bidador beraren arima zorrotz bezain jostalaria erakusten duena.

Biba Bidador eta Bidadortarrak!

Bai, nik ere halaxe uste dut Iker. Horrelako galdera baten desegokitasuna argi ikusteko generoaren ordez arrazarekin probatu dezakegu, eta "emakumea" ordez "beltza" jarri. Onartuko genuke galdera egitea era horretan? "Zuriek egiten duten bezala, beltzek dantza taldean parte hartzearen alde zaude?".

Baina hori esanda, uste dut euskal dantzaren munduan inor ez gaudela genero berdintasunari dagokionez lezioak emateko moduan. Talde gutxi batzuetan hasi dira gauzak aldatzen, baina oso berriki, eta oraintsu arte bereizketa eta bazterketa indarrean izan dugunok (alegia, guztiok) badugu nahikoa lan nork bere baratzean parekidetasuna eremu guztietan aplikatzen asmatzen. Inertzia gogorrak eta eskema mental hertsiak ditugu parean eta gurean.

Gure komunikabide publikoak tarteka herrietako inauteri tradizionalei arreta eskaintzea poztekoa da. Pena da maizago eta zabalago ez egitea hori, alegia, urtero 4-5 inauteri desberdin bisitatzea, eta haien berri emateaz gain, errejistroa osatzen joatea, telebistaren produkzio sistemak eta medio profesionalak horren zerbitzura jarriz. Dokumental honetan badira hainbat kontu interesgarri, baina tamalez, protagonista nagusiak, inauteriak eta herritarrak bigarren mailan geratzen dira aurkezlearen mesedetan. Tamalez, hau ez da inauteriei buruzko telebista saio bat, hau Reyes Prados-i buruzko saio bat da, lasai asko titula zezaketena "Reyes Prados inauterietan". Telebistan gaur egun ohikoa da lan egiteko modu hori, alegia, kazetaria edo aurkezleak duela protagonismo handiagoa albistearen protagonistak edo elkarrizketatuak baino gehiago. Beraz, komunikabide publikoak inauteriei begiratzen dielako poztu beharko ginateke, baina ez da horrela, inauteriak bakarrik aurkezlearen mesederako parean egokitutako dekoratua baitira.

Egunotan sare sozial batean berriz ere Space Invaders-en (festa edo dantza baten argazkia edo bideoa egiteko, dantzaren eremu barruan sartu eta dantzari berari traba egiten diotenak) gaia atera da. Iruditzen zait saio honetakoa Space Invaders-en modalitate gorena dela, eta gainera, horretarako biktimaren edukazioaz baliatzea dela. Inork esplika diezadake zer ostia egiten duen Reyes Prados-ek joaldun taldean sartuta? Zergatik ez da joaten San Mames-era eta athletikeko kamiseta jantzita partida erdian baloiari ostikoka hasten? Zergatik ez da BEC-era joaten bertso txapelketaren finalera eta Arzallus eta Lujanbioren arteko buruz burukoan chirigota bat kantatzen? Ez dut aurkezlearengan pertsonalizatu nahi, profesional ona eta pertsona atsegina izango da, eta ziur aski bera Iturenera joan denerako produkziokoek lotuta zuten guztia beso-zabalik hartu dituzten joaldunekin. Baina nire ustez edukazio onaz eta jendearen onberatasunaz aprobetxatuz goitik behera txiza egin eta euria dela esaten digute. Aski da!

Bide batez, atentzioa deitu dit orain gutxi dantzan.eus-en joaldunek joareak dantzatzeko duten modu desberdinei buruzko bideoa argitaratu eta handik egun gutxira programa honetan horixe bera galdetzea joaldunei. Kasualitatea? Saioko erredaktoreek dantzan.eus ikusi ote dute? Nork jakin!

Mila esker Inaxio! Bilketa lana ederra eta interesgarria!

Arrazoi duzu Mikel, kontu mamitsuak dira hauek bideo baten erantzunetan garatu ahal izateko. ;-)

Ados Boastitzea edo Paseoari buruz esandako guztiekin. San Asensiokoak aipatu dituzun moduan, Guardia eta Eltziegokoen pasacalleak etortzen zaizkit niri, "la fuente" edo "iturria" moduko figurak, bete-betean bat datoz Boastitzean egiten denarekin.

Argi dago baita ere zortzikoak eta jokoak dantza bakarreko partetzat aurkezteko joera hori berria dela. Iztuetak eta Olanok dantza bereizitzat aurkezten zituzten zortzikoak eta tresnekin egindako dantzak. Noiz gertatzen da lotzea? Erronka polita hori argitzea!

Azken parrafoan eman duzu guzti honen gakoa, noski. Dantzak adierazpen bukatu eta itxi moduan ulertu izanak ekarri du eredu jakin batzuk "jatorrizkotzat" jotzeak, kasu gehienetan uneko saiakerak eta formulazioak baino ez zirenean. Zerbait ikasi badugu da berrehun urtean gure dantza hauek etengabe eraldatzen eta egokitzen joan direla, eta aldaera bat jatortzat aurkeztu eta hedatu den bakoitzean, kasu gehienetan hori baino lehenagokoak ziren beste hainbat aldaera baztertu eta ezkutatu ditugula.

Eskerrikasko zuri Iñaki,

'Boastitzea' edo 'paseoak' askorako eman dezake, bai. Hasteko, izenak berak. Iztuetak, brokel-dantzaz ari denean behin bakarrik izendatzen du eta hain zuzen ere biak erabiliz, zerrendaren hasieran: "1. Boastitzea edo paseoa". Izan liteke bi izenak erabiltzea dantza berarentzat, baina izan liteke baita ere "Boastitzea" ez izatea izen ezaguna, eta beraz, lehenengo ematen duen izen ezezaguna (boastitzea) ulertarazteko ematea bigarrena (paseoa).

Mari Jose Ezeizabarrenak (1990) dioenez ohikoak dira Iztuetaren testu osoan "edo baten bidez lotutako hitz pareak", gehienetan "hitz zaharra(?)" eta "ezagunagoa" elkarren ondoan jarriz. Iztuetak ere azaltzen du hau: "ikusirik gure izkera gozoaren itz erazko anitz, gaurko egunean ez daudena usuan, oen ondorean ifinten ditut erdararenak".

Boasti erroko hitzak beste bi aldiz erabiltzen ditu Iztuetak liburuan:
- " Jai egun ostargi eta ateri dan batean dezakeanak lokabekiro boastitu edo paseatu..."
- "Ekersia edo ejerzizio indarrena, (...) boastitze edo paseoak,..."

Ikusten denez ez zuen batere konfidantzarik boastitu edo boastitzea ulertuko ote zen bere horretan idatzita, eta beti "paseatu" edo "paseo" gaztelerazko maileguarekin lagunduta idatzi zuen.

Boastitzea edo boastitu ez dira maiz ageri euskarazko idatzietan. Larramendiren "Diccionario trilingue"n ageri da eta ez dirudi tradizio handirik duenik, ez baita beste idazleen testuetan ageri.

Mila esker ekarpenengatik Mikel!

- Ezpata-dantzako urratsean egiten duten besoen mugimendu hori oso bitxia da, eta bai, bete-betean bat dator Boastitzea edo Paseoan egiten denarekin. Bitxia da boastitzea neskek egin izan dutenean zapiak dantzatu dituztela eskuekin eta besoen mugimendua zapiekin lotuta zegoela zirudiela. Mutilek ordea, Goizaldiren ereduan behintzat, zapirik ez dutenez erabili besoen mugimendurik gabe ezagutu dugu. Mugimendu hori ere Goizaldiren baitan "garbituko" ote zen? Añorgan (Pujanarekin ikasitakoak 1920ko hamarkadan) gerra ostean jarraitzen zuten besoekin laguntzen ezpata-dantzako lehen urratsa.

- Bukaerako txapelarena.Beraz, belaunikatutakoan txapela bi eskuekin kendu eta txapelarekin egiten dute keinua? Ohartu gabe nengoen!

- Txalekoari buruz. Erroperena oso kontu interesgarria da. Aurreko batean, Berrizko dantzarien inguruan ere atera zen txalekoen kontua, gaur egun Berrizkoek beti baitarabilte txalekoak, baina irudi zahar horietan txaleko gabe ageri baitira. Itxuraz aurretik gorria izan daitekeen txalekoak bide-luzea egin du. Iztuetak ez du txalekorik aipatzen, Jose Antonio Olanoren beraren eta bere brokel-dantzarien deskribapenetan ere ez da txalekorik ageri. Jose Lorenzo Pujana bera zenbait janzkera desberdinekin ageri da argazkietan, eta horien artean bada bat, Donostian Corpus Christi prozesio batean txaleko batekin ageri dena. Irudi hauetan azkendariak (ezpata txikiekin aritzen direnak) zaraulekin (belaun azpirainoko praka motzak), txalekoa eta txapelarekin ageri dira. Ezpata luzeekin dantzatzen dutenak berriz praka luzeekin.

Bai, dantza-maisua Pujana izatea litzateke lojikoena. Ekitaldi ofiziala da eta garai horretan bera da Donostiako Udal Eskolako dantza-maisua. Eta taldea aurrez aurre duela zuzentzeko ohitura hori ohikoa zen beregan (akaso beste batzuengan ere, baina Pujanarengan ere bai).

Nik beste kontu bat gehituko nuke orain arte esandakoari:

- Lau lerroko ezpata-dantzaren irudi zaharrenak izan daitezke hauek. Bi segundu eskas dira (0:27-0:29), baina azkendariek beraien lana bukatzean, argi ikusten da lau lerrotan antolatutako ezpata-dantzari segitzen diotela. Hau dokumentu historiko oso garrantzitsua da. Goizaldik 1955an Llangollen-eko jaialdian parte hartu zuenean ezpata-dantza egin zuen, baina bakarrik ezpata txikiekin. Epai-mahaian Violet Alford zegoen eta honek esan zien 1928an Donostian Korpus egunean ezpata-dantza ikusia zuela ezpata luzeekin eta hori galdua zutela. Harrigarria bada ere, Pujanarekin 40eko hamarkada arte ezpata luzeak erabili ziren baina Goizaldik 1955erako ez zen ezagutzen ezpata luzeekin dantzatzea. Hortik aurrera bi lerroko ezpata-dantza maiz atera zuen Goizaldik, baina lau lerrokoa Argiak berreskuratu zuen 1970eko hamarkadan. Berreskuraketa hauen aurretik, lau lerroko ezpata-dantzari buruz dauden datuak oso urriak dira, Iztueta eta Larramendiren idatziak nagusiki, baina dokumentu grafikoak ia-bat ere ez. Lau lerroko taldearen erreferentzia sendoena niretzat Tolosako bordon-dantza izan da, hor bai, hor lau lerroko formazioa sendo ageri baita XX. mendean. Tolosatik kanpo, nik orain arte ezagutzen nuen bakarra 1929ko argazkia da, Iztueta eta Olanori Zaldibian egin zitzaien omenaldikoa, ezpata-dantzariak buruzko zapiekin eta lau lerroko formazioan erakusten dituena. Donostiako Filme honetakoa urte gutxi batzuk lehenagokoa da, beraz, erreferentzia oso garrantzitsua da.