Dantzaren aienea Jalgi jardunaldietan

Euskal kulturaren transmisioa aztergai izan da Jalgi jardunaldietan pasa den maiatzaren 26an eta 27an. Ostiral arratsaldean mahai-inguru batean izan nintzen, Idurre Alonso, Lorea Agirre, Oihane Perea eta Andonio Tolosa "Morau"rekin. Gotzon Barandiaranek eskatu zigun bakoitzari euskal kultur sorkuntzaren transmisioa bermatzeko bost neurri pentsatu eta plazaratzeko. Hauxe izan zen nik bertan esandakoa.

Euskal kultur sorkuntzaren transmisioaz mahaingurua

Jalgi jardunaldiak, Amurrio, 2016-05-27

Ni neurrietan sartu aurretik behartuta sentitzen naiz galderaren osagaien definizioan eskua sartzera, alegia, "Euskal kultur sorkuntza" diogunean zertaz ari garen galdetzera, ze beldur naiz denok ez dugula berdin ulertzen hori, eta ondorioz, definizioak ez baditugu konpartitzen ez gara horiei buruzko diagnostiko eta ezta hobetzeko proposamenetan bat etorriko.

Euskal kultur sorkuntza. Astia izango bagenu, niri gustatuko litzaidake sorkuntza zer den eta zeri deitzen diogun aztertzea. Eta gutxienez aipatzea, nola baditugun konplexu batzuk sorkuntza estetika eta postureo zehatz batzuekin identifikatzera eta aurkeztera garamatzatenak, eta kontrara, sorkuntza modalitate batzuk sorkuntza konsiderazioa merezi ez dutenak. Adibidez tradizio eta folklore etiketen azpian lurperatzen ditugunak, muinean sorkuntza izan arren, estetika gutxietsi batekin egiten diren neurrian ez dira sorkuntzatzat hartzen. Ez dut astirik horretan sartzeko. Gainera, antzerako gertatzen zait euskal kulturaren definizioarekin.

Ismael Manterolak goizean aipatu du artearen ez berbazko berezitasuna, eta nik ere bide horretatik joko dut. Behin baino gehiagotan esan dut, euskal kulturaren definizioan Sorguneak taldeak egindako gogoetak ekarpen garrantzitsua egin zigula dantzarioi, behingoz norbaitek ez berbazko kulturgintza aintzat hartu zuelako, eta euskal kulturaren definizioan enkaje bat aurkitzeko ahalegina egin zuelako. Sorguneak-ek egindako proposamenean esaten zen euskararen eta euskal kulturaren etorkizuna berbazko euskarazko kulturaren eremuan jokatzen zela, eta horrek beharko lukeela lehentasunezko lan-eremua. Bigarren mailan leudeke dantza, ikusizko arteak eta, oro har, ez berbazkoak diren kultur jarduerak. Bigarren mailako izatea ez zaio inori gustatzen eta dantzariok ez ginen pozik jarri jerarkizazio horrekin, baina behintzat norbaitek definizioan sartu gintuen ze ohikoena atzo Anartz Bilbaok esandakoaren ildotik joan izan da, alegia "euskal kultura, euskaraz egiten dena da. Hitzik gabekoa, dantza,.... ez dakit". Alegia, dantza euskal kulturaren linboan bizi da.

Nik defendatzen dut dantza lengoaia autonomoa dela, ez duela berbazko lengoaiaren beharrik euskal kategoria izateko, ze kultura denik inork ez dio ukatzen, beraz, arazoa euskal izatean datza. Nire ustez mutuek egindako euskal dantza ere euskal kultura da, eta ez bigarren mailakoa. Desberdina, osagarria, gorputz bidezkoa, sensorialagoa batzuetan, sinbolikoagoa bestetan, intelektualagoa zenbaitetan. Euskal dantzak lengoaia kode propioak ditu eta horiek baliatuz, eta gizartearen etengabeko aldaketara egokituz, dantza bera etengabe berritzen eta sortzen ari da.

Luzaroan euskarak bere gain izan dituen konplexuak dantzari pasa zaizkio azken urteotan. Jalgi hau aldarrikatu zuen Bernat Etxeparek zioen "beste jendek uste zutela euskaraz ezin eskriba zaitela". Etxeparek erakutsitako bidetik euskaldunok gure buruari sinestarazi diogu baietz, eta gaur egun aurretik ukatzen zitzaizkion eremu gehienak irabazi ditu, eta euskara literatura, antzerkia edo zinemarako hizkuntza ere bada, balio du sortzeko. Ba hara, Etxeparen garaitik gaurdaino euskal dantzak ere balio izan du komunikatzeko, bizitzeko eta sortzeko, eta orain, justu orain, dantza euskal kultura ote den ere argi ez den une honetan, euskal dantzariak ere akonplejatu ditugu eta orain euskal kulturaren begirunea eta atentzioa bereganatzeko behartuta sentitzen dira beste dantza-hizkuntza batzuk ikasi eta euskal dantzarekin nahastera. Balleta aipatu digu Lore Erriondok goizean, frantsesa; Garaikidea da gaur egun euskal dantzariek ikasi beharreko hizkuntza hegemonikoa, alegia, ingelesa. Euskara hizkuntza oso izan daitekeela sinestu dugun momentuan euskal dantzari ukatu diogu buraskitasun hori.

Goizean Nekane Goikoetxeak esan digu ez izateko negartiak. Bueno, beste hitz dotoreagoekin, baina horrela ulertu dut nik. Saiatuko naiz ez izaten negartia, baina egoera baten diagnostikoak argi-ilunak baditu, iluntasun horiek bistarazi behar dira, horiek baitira konpondu behar ditugunak. Eta frogatzeko ez naizela negarti bat adierazpen kategoriko eta positibo batekin hasiko naiz:

Euskal Dantza oso osasuntsu dago. Baina oso osasuntsu! Ziur aski, alorka aztertzen eta konparatzen hasten bagara, literatura, bertsolaritza, antzerkia, artea,... guztien artean osasuntsuenetako da dantza. Kontua da osasuna nola definitzen dugun, baina adibidez, parte hartzaile, gizartean duen errotze, jarraitzaile, ekitaldi edo festetan eta mota guztietako ebentoetan duten zentralidadeari begiratzen badiogu, musikaren ondotik dantza izan daiteke osasuntsuenetakoa. “Bertsolaritzaren aurretik?” galdetu dezake norbaitek. Bueno, ez da kontua sailkapenak egiten hastea, ez da hori asmoa, baina parte hartzaileei begiratzen badiegu adibidez, denok jakitun gara herri bakoitzean dagoen bertsolari bakoitzeko hamar dantzari daudela. Herritarrek kultura jarduera batean astero zenbat ordu ematen dituzten neurtzen hasten garenean dantza punta-puntakoa da, musika eta irakurketarekin batera gizartean errotuen dagoenetakoa da.

Horrek esan nahi du dantza ondo dagoela? Ez, esango nuke dinamika oso indartsua duela, baina aldi berean egituratze aldetik guztien artean egoera okerrenatakoa duela. Egituratzeari dagokionez hautsita dago, elkarrekin proiektu bat adosteko ezintasun izugarria du dantzaren sektoreak, eta horrez gain, euskal kulturaren hegemoniatik sentitzen duen gutxiespenarekin akonplejatuta. Gure kasa antolatu eta aurrera egiteko gai izango bagina hor konpon besteak, baina ez gara, eta kanpotik ez dugu laguntzarik, konplexuak, gutxiespenak eta bazterketa baizik.

Nik badakit zuetako gehienontzat mingarria eta gainera batzuentzat injustua dela hau entzutea, baina saiatuko naiz adibide batzuk jartzen ulertzeko zeintzuk diren dantzarekin bizi ditugun konplexuak eta egiten diren gutxiespenak.

Imajinatzen duzue Filologia fakultatea Gasteizen euskal filologiarik gabe? Ba horixe dugu dantzan, oraintxe inauguratu berria. Dantza Goi Mailako Zentroa non dantza garaikidea eta klasikoa ikasi daitezkeen, baina euskal dantzarik ez. Euskal dantzaren sektorea haserre, baina euskal kulturaren sektoreak badauka kezkarik honen inguruan? Euskal dantza euskal kultura den argi ez badugu...

Esaidazue literaturako Nobel saria irabazi duen euskal idazle bat. Esaidazue Oskarra irabazi duen euskal aktore edo zinemagile bat. Ez dago horrelakorik ezta? Baina baldin balego, ezagutuko genuke? Baita gazteleraz idazten duen euskal idazle bati edo intrepretatu duen euskal aktore bati eman izan baliote saria, ezta? Esaidazue dantzaren oskarra irabazi duen euskal dantzari baten izena. Badago horrelakorik? Bai, eta ez bat, bi dira. Eta gainera, bigarrenak orain hamabost egun irabazi du. Benois de la danse da dantzaren Oskarra, eta Moskun, Bolshoi entzutetsuan eman diote Alicia Amatrain-i 2016ko munduko dantzari onenaren saria.

Etxeparek diru-laguntzak ematen ditu euskal dantza nazioartera eramateko. Badakizue euskal dantza tradizionala baztertuta dagoela deialdi horietan? Euskal Kultura Mundura jalgitzeko sortutako Etxepare Institutuak zer motatako dantza lanak laguntzen ditu nazioartean ikus daitezen? Dantza garaikidea. Talde horietako gutxi batzuk euskal dantzatik abiatzen direla? Bai, baina garaikidearekin uztartuz. Ingelesez eta euskara-ingelesez egiten baduzu aurrera, bakarrik euskaraz egiten baduzu ez duzu laguntzarik eskuratuko.

Kontziente gara zein mezu transmititzen diegun herriz herri euskal dantzan ari diren milaka eta milaka euskal dantzariei??

Jakingo duzue datorren hilean Washingtonen euskal kulturak lekua izango duela Etxe Zuriaren aurrean Smithsonian Fundazio ahaltsuak antolatzen duen munduko kulturen jaialdian. Smithsonianeko ordezkariek oso argi esan diete zer nahi duten euskal erakundeei: folklorea eskatu dute, euskal dantza tradizionala, herriko plazetan egiten dena, euskaldunok gure-gurea duguna, etengabe berritzen eta gure egiten duguna. Zer eramango dute euskal erakunde akonplejatuek? Euskal dantza eta dantza garaikidearen arteko fusioa, moderno itxurakoa, homologagarriak garela erakutsiko duen zerbait, ingelesez ere badakigula! Baina ez gaituzte nahi ingelesez dakigulako, hori mundu osoak daki! Euskaraz dakigulako ezagutu nahi gaituzte! Hara hor Maisu Juan Peru Abarkari lezioak ematen 200 urte ondoren, euskaldun izateaz lotsatuta, euskal hizkuntza eta euskal dantzarekin akonplejatuta.

Euskal Kulturan euskara erdigunean jarri dugu, eta heriotza data jarrita zeukan hizkuntza mundu osoaren harridurarako XXI. mendera bizirik helaraztea lortu dugu. Ez dakigu zer gertatuko den aurrerantzean eta kezkatuta gaude, perspektibak oso kezkagarriak baitira. Baina hori egiten zentratu garen bitartean ahozkoa adina gurea zen beste ez berbazko hizkuntza bat, dantza, baztertu eta hondoratzen ari gara.

Bitxia da, baina euskaldunok gure kulturaren zentralitatea berbazko lengoaiari aitortu genion bezala, irlandarrek musika eta dantza hautatu zuten. Ondorioa da haiek gaelikoa galdu dutela baina musika eta dantza dela beraien kultur identitatearen ardatza. Gu oso harro gaude gure hautuarekin eta ez dugu ulertzen nola utzi dioten galtzen irlandarrek beren hizkuntzari. Irlandarrek ordea ulertzen ez dutena da nola uzten ari garen galtzen mundu osoan ezagutzera eman gaituen ezaugarrietako bat: dantza.

Badirudi ez dagoela kezkarik egindako hautuaren inguruan. Nire zalantza da ea zergatik hautatu behar dugun. Ea ezin ote dugun, bereziki orain ETAk utzi dionean, guk hartu bere lema eta Bietan Jarrai.