Edukira salto egin | Salto egin nabigazioara

Tresna pertsonalak
Hemen zaude: Hasiera › Komunitatea › Kuarrenta › Luzaideko azken karroxa: sexu-erasotik defendatu zen emakumea auzitan

Dokumentuaren akzioak

Luzaideko azken karroxa: sexu-erasotik defendatu zen emakumea auzitan

Kattalin Agerre Kattalin Agerre
Kuarrenta Kuarrenta
2023/04/13 08:00
Luzaideko azken karroxa: sexu-erasotik defendatu zen emakumea auzitan

Tribunala eta bolant-dantzariak Irisarriko 1937ko Toberan. Argazkia: Baionako Euskal Museoa.

"Karrusa tobera da" dio Antton Lukuk. "Karrusa egunezko xaribari da, eta auzoko euskalkian tobera deitzen da". Karrusa, tobera, xaribaria... Goizez kabalkada eta arratsaldez epaiketa. Eta epaiketa horretan zer jartzen zen auzitan? Aitx, gizarte matxista eta bortitz baten indarkeria erakustaldia izanik, emakumeen askatasuna eta eskubideak zeuden jomugan maiz. Ez hori bakarrik, baina askotan hori, bai. Luzaideko azken karroxa horren erakusgarri.

1929an sexu eraso batengatik defendatu zen emakume bati egin zioten karroxa. Luzaideko donado edo mutilzahar batek eraso egin zien bi neska gazteri eta batek eskuan zuen plantxa beroarekin erantzun zion agure gordin esku-luzeari. Egindakoaz lotsatu beharrean neskaren erantzuna publikoki salatu eta moralki zigortzeko Karrusa antolatu zuten luzaidar gazteek.

Agintariek debekatu egin zuten ekitaldia, baina neska gazteei eskarmentua eman nahi zieten gizonezkoek hiru kilometrora dagoen Arnegira eraman zuten tobera, Nafarroa Garaiko agintarien debekutik libre zirelakoan Nafarroa Beherean. Nesken gurasoak saiatu ziren jendarmeak eragotzi zezaten Arnegin egitekoa zen astakeria, baina azkenean gauzatu zen tobera ahalkegarria. Bertsoek 30 bolant-dantzari aipatzen dituzte antzerki-epaiketaren aurretik egindako kabalkadan. Luzaidera bueltan, Pekotxetako guardiak mugan zituzten zain eta isun handiak jarri zizkieten antolatzaile eta parte-hartzaile gehienei.

Jose Maria Satrustegik bildu eta argitaratu zituen Luzaideko azken karrusaren bertsoak. Satrustegi 1955ean apaiz egin eta Luzaiden izan zen handik Urdiainera joan zen arte. Luzaiden bildutako hizkuntza-materialen artean da Luzaide´ko kantiak izenekoa. Bertan jasota daude Luzaideko azken karroxan kantatutako bertsoak, karroxa haren nondik norakoen azalpen labur batekin.

AZKEN KARROSA
Ez nuke nehori afronturik eman nahi Luzaideko azken karrosa hemen aipatzean. Erdal liburo bat, ni bano lehen, mintzatia da xeheki gai ontaz (1). Ez da segeretu.
(1) J. M. Iribarren. "Historias y Costumbres", 1965 p. 221
Ni mundura ekarri aintzinean zen; 1929'-an. lruñeko Gobernadore jaunak festari baimena ukatua zakon eta, Arnegiko plazan egitera deliberatu zen gazteria. Bertsutan ageri da nundik nora zebiltzen goiko ariak. Apeza eta alkatia bakarrik gelditu omen ziren Luzaideko karrikan. Mintza gaiten orai barneko muñaz. Suyetian zirenak, bi neska gazte, baserritarrak. Koplariak dionez, ezkontzeko bezperetan, gehiena. Etxe lanetan ari direla, donado gizagaizo bat ausartu zaie eta eskuan zuen lisa-burdinez erre du batek mutila.
Ez da afera aundi bat! Bana, bada besterik herritan. Nexkatoen familiak zerbait izanki beste batzukin, lisa-burdinaren gertaera artu dute etsaiek haien afrontuko. Gazteria, berriz, beti prest festaren estakurian salsa prestatzeko!
Nasteka guzien buru zen donadua, Arnegiko plazan zela erraiten dutelarik, kontuan iduki behar da nora zoatzin tiroak. Neskatoen aldetik etori izan balira etzen han egonen!
Karrosa au etzen beste aldiz bezain ikusgarri! Arnegin ere mintzatu ziren bi nexkatoen gurasoak eta, guardek etzieten nahi bezala gauzak egiten utzi.
Alare jostatu ziren. Mutilaren paperrian zenak an omen zuen su aren marka. Nexkato arropan, aldiz, mutil itsusi, figura bitxiko, irringarri bat atera omen zuten. Iru bertsulari bai zituzten, arien gain joan zen besta.
Gero, festa onak, astelen txarra; Biramonean ziren kontuak! Pekotxetako guardiak mugatik begira egonak bezperan, parte artu zuten guziak punitu zituzten. Eta serios punitu ere! Amarna duro bakoitzari eta, beren buruak gehienik agertu zituztener berrehun eta berrogetamar peseta.
Emen ditugu orduko bertsuak. Egilea, Agerreko Bazil, gorriz jantzia zen Anregiko plazan. Eta besteak bezalaxe ordaindu behar izan zuken bere plaza saria. "Luzaideko Kantutan" sartzen baditut bertsu auek, ez da liburuaren betegarri; baditut bertsu paper frango alderat utziak eta auek ere uzten ahal nituen gustian. Ez eta bestiak bano obeak direlako ere; Karrosen oroitzapen bakarra dugulakotz, baizik. Besteak, aizeak betiko eramanak ditu, eta denborarekin oroitzapen baliosa gerta laizke Luzaideko "Azken karrosako bertsuak".

1/ Mila bederatzi ehun
Ogei ta bederatzi;
Luzaideko suyetan
Publikatzera goatzi.
Bi aizpa zaizkigu
Indarretan asi,
Joka atera dira
Gizon baten nahusi.
2/ Gizonak urbil ditu
lrur-ogei urte,
Aizpa gazte ariek
Aisa jo deraute:
Bietarik bat etzen
Adinetan gazte
Ondoko egunetan
Zuen ezkont urte.
3/ Bigarren gazte hori
Suyeten buria,
Gizon miserablien
sujetatzalia
Ttipia izanagatik
Azkarra jolia,
Aizpa bide zuen
Idukitzailia.
4/ Joitia joite dela
Bada bertzerik ere:
Gasaz frotatu ta
Bi eskuak erre;
Alde batetik burla,
Bestetik dolore
Bi aizpa jarririk
EIgarren fagore.
5/ Erraiten zuelarik,
"Iduki, iduki!",
Oraino gazte horrek
Etzuen urriki;
Azpira bildu dute
Emeki, emeki,
Eta ipurdia erre
Burdina bateki.
6/ Burdinarekin zuten
Lisatzeko lana
Eta donado hori zuten
AIdian emana;
Etzezaken konsegi
Desira zuena,
Bi aizpen artian
Jo dute gizona.
7/ Desgustu aundietan
Bide dute ama
Hala barreaturik
Bi alaben fama;
Ukatzen omen dute
Egin duten lana
Penetan omen daude
Aita eta ama.
8/ Aita amek penetan
Alabek urriki
Hala asarratziaz
Donado harekin;
Konsolaturen dira,
Oi, denborarekin,
Penak ez dute behar
Luzaro eduki.
9/ Pena aundi horien
Ahanzteko fite
Libertizione bat
Arnegyn ein dute,
Denak preparaturik
Zahar eta gazte,
Hori ahantzi gabe
Joain da zonbait urte.
10/ Urtiak pasten ditugu,
Pasturen, agian,
Alegera ibiliz
Libertimendian,
Kontrariua frango
Bazela herrian
Debalde ibilirik
Gobernamendian.
11/ Libertimendu horen
Bazen desafio,
Apez eta maestro,
Anitz kontrario;
Diruaren biltzeko
Bazen amodio
Gobernurat igorriz
Zonbait ofizio.
12/ Zahar gazte horien
Baziren arrangurak;
Apezekin ein tuzte
Beren entseguak.
Sakelan balituzte
Gastatu diruak
Libro utz litzazkete
Libertimenduak.
13/ Gobernamendutikan
Ein dute pidaya
Defendiatu nahiz
Libertimendia.
Ahal izan balute
Bazuten ideya:
Kendu behar bidean
Eman dute kuraya.
14/ Kuraya ez da galtzen
Sekulan denetan,
Batzuk galdurik ere
Dabila bertzetan;
Kontrario horiek
Zabiltzan kopetan
Uste zuten gizonik
Etzela bestetan.
15/ Gizonak bazirela
Afera hortako!
Zaharrak buruzagi,
Egia erraiteko,
Ogeitamar Bolant
Baziren jantzako,
Eta gañerakuak
Armada egiteko.
16/ Arnegy'ri goraintzi
Luzaideren partez,
Fagore egin daugute
Eta borondatez;
Fagore behar badu
Jin dedila galdez,
Serbitxatua izanen da
Borondate hunez.

 

 

Erlazionatutako elementuak
Sarako kabalkadaren bezperetan, 1815eko Turrut-Arrosaren tobera
Itsasuko 2007-ko kabalkadaz bi solas
Erreseina: Luku, Antton. Libertitzeaz
Kabalkada-toberen loratzea
Galarrotsak

Dokumentuaren akzioak

Erantzun

Erantzuna emateko identifikatu egin behar zara, gure webgunean erabiltzaile bat sortuz.