Yanza yauci, zortzitan sinple eta burrunba dantza, 1920an Iruñean

Dantzanen jadanik argitaratuak genituen 1923 aurrekoak behar zuten Iruñeko zezen plaza zaharreko dantza argazki misteriotsu hauek. Iruñeko udal artxibategian ikusi nituen lehenengoz, beraz, Iruñekoak behar zuten, bai. Jose Joaquín Arazuri mediku argazkizale iruindarraren bildumakoak dira, gainera. Baina zezen plaza hori ez da egungoa, beraz, plaza zaharrekoak behar zuten eta hartara, 1923 aurrekoak, esan bezala (orduan eraitsi baitzuten plaza hura). 

Konfinamenduko ordu luzeak nolabait bete behar ditugunez, atzoko arratsaldea egunkari zaharretako hemeroteka digitaletan kuxkuxeatzen eman dut, dantzari buruzko erreferentzien bila. Eta halako batean, Diario de Navarrako portada honekin egin dut topo:

Iruñean ospatzekoa zen Eusko Ikaskuntzaren II. kongresuaren egitarauari buruz ari da —Oñatiko sortze-kongresuaren ondokoa, alegia—, efemerideari tarte handia eskainiz. Hartara, dantzari buruzko erreferentziak topatzeko begia zorroztu behar izan dut, eta hara!

Iruñeko zezen plaza, 1920, Luzaide, Leitza eta Otsagabiko dantzariak... Arazuriren agazki zahar horietako dantza ikuskizuna behar dute zalantzarik gabe!

Argazkiak eta testua harremanean jarririk, hainbat gauzek deitu didate arreta. Gaur egunean ez bezala, irudi luke Luzaideko bolant saldo handiak kaskak janzten dituela buru gainean eta ez bonetak. Programan agertzen direnez gain, Dantza-luzea ere dantzatu zutela erakusten du argazki honek.

Leitzar dantzari saldo handiak ingurutxoa, zortzikoa eta soka-dantza eman zituzten. Gaur egun Leitzako soka-dantza eta zortzikoa elkarrekin ikustera ohituago gaude baina garaian ongi ezberdinduak ziren eta soka-dantza adibidez, tarteka baizik ez zuten egiten. Juan Antonio Urbeltzek La danse basque liburuan dioenez, Jose Perurena leitzarrak soka-dantza zortzikoekin —hau da, billantzikoekin— tartekatuta deskribatzen zuen eta ondotik, ingurutxoa zetorren. Bitxia egiten dena da ekitaldiaren programan dantza sortari ematen dioten ordena, ohikoaren kontrakoa baita.

Otsagabiko dantzarien kasuan, deigarri egiten ahal zaizkigu dantzen izendapenak: Errekea danza, Makil danza eta Burrumbu danza. Rosa Villafranca eta Angel Mª Aldaiak Otsagabiko dantzei buruz idatzitako liburuan begiratu eta gaur egun Enperadorea, Dantza eta Modorro izenez ezagutzen ditugun dantzak lirateke duela 100 urte Iruñeko plazan dantzatu zituztenak.

Villafranca eta Aldaiaren liburuan beste bi bitxikeri ere topatu ditut. 1920an egin zuten Otsagabiko dantzariek dokumentaturik dagoen lehen irteera herritik kanpo dantzatzera, hau hain zuzen ere. Gainera, dantzen zerrendan ageri den pañuelu-dantzetako bat zaraitzuar jantziz apaindutako emakumezkoekin batera dantzatu zuten emanaldi hartan.

Dantzari zuberotarren —Maulekoak— argazkirik ez dut topatu, tamalez. Alta, haien errepertorioan bada bitxikeririk. Sinple lauetan ados, baina Zortzitan sinple? Guilcherrek argitzen digu gaur egun ezezaguna zaigun jauzi honi buruzko informazioa, bere La tradition de danse en Béarn et pays basque français liburuan. Urratsen lehen sekuentziak ematen dio izena dantza-jauziari —nahiz eta sinple lauetan eginez ere has daitekeela dioen—. Pettarrean soilik bildu zuen Guilcherrek jauzi hau, eta Moneinak-en segida gisa ere erabilia zela adierazten du. XVIII. mendeko La galopade izeneko kontra-dantzaren doinuarekin antzekotasun handia duela ere esaten du Jean Michel Guilcherrek eta partitura eta urratsen segida ere ematen dizkigu. Miguel Angel Sagasetak ere bildua du bere Luzaideko ddantzak liburuan. Pierre Laharregueren bilduman 'Hatcha Pello' izena hartzen du dantza honek eta Jean Dominique Julien Sallaberry mauletarrarenean aldiz, 'Makhila dantza'. Izan ere Zuberoako makil-dantzaren doinuaren aldaeratzat ere har genezake Zortzitan sinple hau.

Kongresutik hilabete batzuetara bertan jorratu eta gertatutakoen kronika idatzi zuen Eusko Ikaskuntzak, dantza jaialdiari inguruko informazioak barne. Lau zaldizkok ireki zuten kalejira. Haien atzetik Luzaideko hogeita hamasei dantzari korodun eta Leitzako beste hogeitabi bikote. Otsagabiko boboaren zirikatzeko gogoa ere azpimarratzen du testuak. Kronistaren arabera bertan eskainitako dantzak ez ziren ezagunegiak, antza, Iruñeko publikoarendako. Hona hemen dantzei buruzko pasarte osoa:

Bukatzeko, azpimarratzekoa iruditzen zait garaiko nafar —eta kanpoko— prentsan zer jarraipen eta oihartzun handia izan zuen euskal ikasketen kongresu honek eta zer nolako jendetzak bete zuen Iruñeko zezen plaza, dantzarien emanaldia jarraitzeko. Tira, honaino konfinamendu arratsalde bateko nire asperduraren emaitzak. Zuberotarren argazkiren bat topatzea izanen da nire hemendik aurrerako erronkatxoa. Bestelako edozein informazio ere ongi etorria izanen da.

Post scriptum

Artikulua idatzi ondotik orduak eman ditut han eta hemen Mauleko dantzarien irudiren bat bilatzen. Hori izan da nire egunotako kasketa. Garaiko prentsaren hemeroteketan bilatu dut, Eusko Ikaskuntzaren dokumentuetan, Zuberoako dantzei buruzko liburuetan... deus ez! Bertaratu ezin nintzenez, gainontzeko irudiak lortu nituen erakundeko —Iruñeko Udal Artxiboko— arduradunengana ez dut jo, atzorarte. Fototekako arduradun Ricardo Gurbindori idatzi nion haien argazkiei buruzko informazioa eguneratu nahi izatekotan, datu hauek guztiak eskainiz eta egun bereko beste argazkirik ba ote zuten galdetuz. Eta hau bidali dit:

Argazkia zoragarria da (ekin klik argazkian handiago ikusteko). Hasteko, ikusgarria da beste behin Iruñeko zezen plazaren estanpa, dantzan ikuskizun baterako lepo betea. Gizonezkoen canotier kapela bereziek XX. mende hasierako zaporea ematen diote potretari. Eusko Ikaskuntzaren kronikan deskribatu zizkiguten lau zaldizkoak ere hor dira, karrika-inguruaren buruan.

Baina dantzariei buruzko xehetasun interesgarriz betea dago ere.

Luzaideko taldean ikusgarriak dira Zapurren aizkorak eta Makilariaren janzkera —makila dantzatzen ari dena bi Zapurren tartean—. Gorrien ondoko beste bi pertsonai txalekodunak (gorriak horiek ere?). Lehenengo bi Bolant edo Karakotxak dira banderak daramazkitenak eta atzealdean Garaziko musikariak ageri dira, dantzariak laguntzen.

Leitzako dantzarien saldo handiaren zuritasuna ere deigarria da eta Otsagabiko dantzariekin batera, zaraitzuar jantzita bertaratu zen lagun saldo ederra.

Baina zuberotar dantzariak? Wally edo Charly-ren bila nola, begia zorroztu behar izan dut, eta orduan...