Euskal Kulturaz Antton Lukuren begiradapean

Euskal Kultura? Antton Lukuk euskal kulturaren inguruan idatzitako saiakera lan zorrotz bezain dibertigarria da. Liburua argitaratu, irakurri eta pentsatu nuen zerbait idatzi behar nuela, benetan mamitsua eta zorrotza delako. Lerro batzuk idatzi nituen, beste lan batzuetan enredatu eta ia urtebete pasa du erreseina honek zirriborro egoeran. Askotan gertatzen zaizkit horrelakoak, baina kasu honetan erabakia nuen amore ez ematea, liburua ez delako beste bat.

Armiarmaren Kritiken hemerotekan ikusi dut izan dituela zenbait erreseina. Hasier Etxeberriak Zuzeun idatzi zuena eta Xabier Etxabek <dantzan> posta zerrendara  bidalitako aipamenak ezagutzen dituen, baina horiez gain beste dozena erdi bat izan direla ikusi dut. Dena den, Hasierrek aipatzen duen sentsazioa konpartitzen dut nik. Eztabaida zabal baten abiapuntua izan beharko luke liburu honek euskal kulturaren alorrarentzat, baina beldur naiz ia-oharkabean pasatzen ari dela.

Ezten zorrotza, oihartzun urria

Irakurri dugunok onartzen dugu lehergailu bat dela, baina aldi berean badakigu nekez egingo duela eztanda. Batetik, euskal kulturaren teknikari eta agente dinamizatzaileek bultzatzen duten eredua bera dago kritikaren jopuntuan, eta kritika hau onartuz gero sistema osoa jarriko litzateke zalantzan. Bestetik, ziur aski askok Lukuren kritikaren mamia ez dute ulertu ere egingo, besteak beste, aipatzen duen euskal kulturaren errealitate hori (inauteriak, besta berri, kabalkadak, toberak, maskaradak, e.a.) ez delako ez ezagutzen, ez ulertzen, ez kultur-ekoizpen bezala baloratzen.

Nik irriparre batekin irakurri dut, baina ohartzen naiz mingarria ere badela, ondo zorroztutako aiztoarekin xehe-xehe ebakitzen baitute Lukuren hitzek. Iparraldeko barnealdean jarri du begiratokia eta kultura politikak ditu batipat jomuga, baina bidean kultura ereduen inguruko gogoeta mamitsuak eskaintzen dizkigu.

Baserritarraren dialektika

Baserritar batekin izandako elkarrizketa kontatzen du pasarte batean. Soroan harekin topo egin, galdera egin eta baserritarraren erantzunak eta honen ondotik izandako elkarrizketak kultura eredu baten berri ematen digula erakusten digu Lukuk. Hizketa, hizkuntza, elkarrizketa, zutabe nagusi duen kultura bat, baina urbanita eta gazteon dialektika zuzen eta biluzitik haratago, metaforak, ziriak, ironia eta mezuen joan-etorriak marrazten duten kulturaren berri ematen digu.

Iruditzen zait Lukuk jarritako adibide hori ez dela debaldekoa. Bere saiakera ere estilo horretan idatzita dagoela esango nuke, baserritarraren estilo diskurtsiboa baliatu duela egungo euskal kultura antolaketa sistemaren kritika borobiltzeko. Ondorioz, saiakeraren tonua informala da, garagardo bat aurrean elkarrizketan gauden sentipena du irakurleak, eta gure miseriak gordin erakusten dizkigun hamaika kontu irrigarri kateatzen ditu bere kontakizun alaiean.

Irriparrea ezpainetan, kontakizunari lotuta, metaforizatzeko estilo baserritarrarekin zorabiatuta eta ahozkotasunetik horren hurbil antzematen den idazkera zingiratsuan harrapatuta gozamen hutsa izan da Antton Luku-ren liburua irakurtzea. Baina irriparrea izoztu egiten da behin eta berriz, irrigarri gertatzen zaizkigunak gure miseriak baitira, eta ezpainak erlaxatzeko etena egin orduko gure kulturaren trajediaz ohartzeak lurjota uzten du irakurlea. Irrigarria da “Euskal Kultura?” Irakurtzeko ariketa bera oso, baina mamiaz konsziente izanez gero dramatikoa ere da.

Erakundetzearen ajeak

Euskal Kulturaren kudeaketaz arduratzeko sortu eta antolatu diren erakunde eta elkarteak ditu jomuga nagusi Lukuren kritikak. "Frantziak guretzat duten egitasmoa kolonialismoarena da" dio Lukuk. Pariseko zentralitatetik eta kultura ereduak inposatzeko duen gaitasunetik abiatuta, Frantzian barrena joera horiek nola hedatzen diren agertzen du, eta maila desberdineko olatuetan A, B, C edo D motako eragin esparruak eta bakoitza kudeatzen eta diru-laguntzak bideratzen dituzten erakundeak deskribatzen ditu.

Iparraldeko kultura dinamikan zer babestu, zer bultzatu eta zer baztertu behar den erabakitzen duten guneak identifikatu eta horien jardunean antzematen duen Pariseko ereduarekiko menpekotasuna eta bertako jarduerekiko konplexuak agerrarazten ditu Lukuk.

Kultura "antolatuak" ekitaldi guztiak generoaren arabera sailkatzeko duen joeraren ondorioz zenbait ekoizpen tradizional inongo lurraldean geratzen direla agertzen du Lukuk. Edo musika zara, edo dantza, edo antzerkia... Baina inauteriak, Besta berri, kabalkadak e.a. ez dira sailkapen horietan kabitzen.

Eskaintza kultural "antolatuaren" aurrean, jendeak duen jarrera umore beltzez esplikatzen du Lukuk: "Jende normalak, inkultuak, ederki daki hori guzia ez dela beretako egina eta artista profesional horiek ikusle profesionalak badituztela, aitzinatuak, beren burua horretan ezagutzen dutenak. Formula asasinoa badute holakoek afitxa baten aitzinean gertatzen direlarik: "Ontsa da hori maite duenarerentzat". Erran nahi baitu ez zaiola burutik pasatzen ere horra joatea". 65. orr.

Euskal Kultura zer den
 
Euskal Kultura hizkuntza zehatz batek, euskarak, zedarritzen duela defendatzen du Lukuk. Euskaraz sortu eta egindako kultura da Euskal Kultura, eta euskaraz ez dakitenei irekitzeko saioen kontraesana agerian jartzen du.

Profesional eta amateur banaketaren atzean, kultur ekoizpenen kalitatea aintzat hartzeko neurgailu faltsua ezkutatzen dela salatzen du Lukuk. Guzti horiekin konplexuak sortu eta sendotzea baino ez dela lortzen dio Lukuk.

Dantzaren konplexuak

Dantzari buruzko adibide zenbait ere jasotzen ditu Lukuk bere lanean, eta konplexuak ezjakintasunari gehitzerakoan zer nolakoak gertatzen diren azaltzen du:

"Sortzen dute euskal konplexatua deitzen dudan arketipoa. Euskal munduak lortu instituzioak holakoez beteak dira. Euskal kultura beren getthotik atera behar dute (zein?) eta kanpotik ekarri behar dituzte aholkua eta eredua, barnekoa ezagutu gabe. Ez dakit bihi batek ere liburu bakarra irakurri duenez, maskarada batean zer baden jakiteko. Baina Urbeltzen sorkuntzetako batetik ateratzean euskal dantzako "adituek" txarra antzematen dute beti. De bon ton da dantzari "eskolatuen" artean, Le temps d'aimer, urteroko Biarritzeko festibalaren klientelan, txarra, eskas, beti berdin atzematea. Irizpideak, berriz, ez ditugu sekula jakinen. Non ez den ez dela aski higitzen. Ez dela aski aldatzen. Berrikuntza nahi dute, baina Urbeltzek draman ezarri dituenak ez dituzte ikusten ere, ez dakitelako alfabeto horren irakurtzen. Joka niro ez duela batek ere ikusten Axeri bodan gauzak ez dituela nafarrak aldatzen, gogoan atxikitzen baitu lantzen duen dantza hori sortu duen testuingurua eta esanahia. Hots, haren ekuazioa dela: "Zaharrek hau erran nahi zuten eta honela erran dute dantzaz, guk hori erran gogo dugu eta, beraz, nola erran?". Etxahun Irurik kantuz kantu errepikatu digu ujantxa zaharren atxikitzea. Godalet dantzaren dantzatzea molde huts eta folklorikoan? Edo lengoaia hori ulertuz, gure dantzaren alfabeto eta kodeak, oinarriak eta gure filosofia horren zimenduak? Egiten zuena Etxahunek mugarik dantza eta antzerkiaren artean? Edo xirula eta poloinak ohatzen zituen etxeko parte berean? Drama antropologiatik ari da Urbeltz ere, euskal dantzatik nahi du erran. Hots, zafratzaile horietarik nehork ez du ulitxarik ikusi edo zer metafora ezartzen duen bere kotillun gorri arrabisitatuetan, edo kulturen arteko zubia bilatzen duela gure lengoaiatik joanez; hots, euskaraz, ausart banendi. Gonzalo Etxebarriaren margoetan irakurtzen den euskara. Baina bon, isil nadin. Hortaz futizen dira, saltzen diren baleten furfuria nahi lukete, hantzeko estakuru litzatekeen dantza. Eta hor ttipi sentitzen dira, pobre eta artaburu. Euskal dantzari?" Antton Luku, Euskal Kultura?, 38-39. orr.

Konplexuak zenbateraino ditugun barneratuta erakusteko dantza adibide hartuta beste aipu bat:
"Gure dantza txarra da folkloriko delako, soila, beti ikusia. euskal besta handietara, Herri Urrats eta horlakoetara, joaldun eta maskarada zatiak ekarrarazten direlarik, praktikak banalizatzen eta folklorizatzen dira beren testuingurutik kanpo, esanahitik at erakutsiak dira. Denak ikusiak eta berrikusiak zaizkigu, baina sekulan ez begiratuak, behatuak sortu dituen kontzeptuaren barnean. Hori zitzaien gertatu bolantei 2930 urteetako Donibane Garazin Ybarnegaray eta bere esku makilak euskal gauzez okupatu zirelarik, edo gerla ondoko turismoaren eztanda aroan errient laikoek giderrak eskuetan zituztelarik"

Eta jarraitzen du...
"C-ren lema edo leit-motiv tokiko taldeekin egin dituen saltsetan hauxe dugu: "Euskal dantzari ekarri behar zaio". Euskal dantza hobetu behar da. Profesionalekin kontaktuan jarriz. Nahastekatzen bada hip hop-ekin euskal dantza hobetzen da, kalitatea igotzen. Zer dugu guk ikustekorik hip hop sortu duen bizi baldintzekin? Euskal dantzariek hip hop egin dezaten, gorputzendako, beraz beren dantzari gaitasunaren hazteko, beti on da, afrikar dantzak berdin. Baina hauen ariketa erakusketa ikuskizun dei daiteke? Pianistek konbokatzen gaituzte ikas-ariketak eta gamak entzutera? Zer erraten da fandangoa hip-hopizatuz?"

Plazerra da Lukuren lana irakurtzea, nahiz eta eztena sakon sartzen duen. Eta zer pentsatua ematen du. Planteatzen dituen ideiak ez dira erraz ulertzen direnak, arinkeria, zurikeria, modernokeria eta garaikidekeria salatzen baititu. Baina irakurketa, eta gogoeta gomendagarria da, zalantzarik gabe.

Luku-ren diskurtsoa ulertzeko beste erreferentzia hauek ere oso baliagarriak gerta daitezke:

• Zirtzilen estetikaz
• Libertimenduaz Kanalduden
• Libertimendua