Euskal dantza tradizionala: ondare aldakor baten katalogoa

Pasa den 2019ko urriaren 12an Beasaingo Igartza jauregian, kultur ondare immaterialean adituak, arituak eta interesatuak elkartzeko aukera izan genuen; esperientziak elkartrukatu eta Euskal Herrian dantza tradizionalaren inguruan egiten ari diren lanen edukiak eguneratzeko helburuarekin.

Eusko Legebiltzarrak aurtengo maiatzaren 9an onartu zuen Euskal Kultura Ondarearen legea (6/2019) eta 20an argitaratu zuen (EHAA 2019/2359) Euskal Kultura Ondarearen inguruko dekretua. Lege horren arira antolatu ziren gorago aipatutako jardunaldiak. Legeak hainbat ondasunen (higigarriak, higiezinak eta immaterialak) izendapena lortzeko bidea markatzen du. Beraien balore kultural eta sozialarengatik babestuak, edo gutxienez, instantzia ezberdinetara zabalduak behar dute.

Zatak Herri Ondarea elkarteak 2015etik ondare immaterialaren bilketan lanean dihardu, Eusko Jaurlaritzaren Ondare Sailaren laguntzarekin. “Euskal Herriko Dantza Tradizionalen Katalogoa: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa” (hemendik aurrera katalogoa) izenburuarekin, 474 elementu jaso dira, dantzari, musikari, protagonistei eta elementuarekin lotura duten ondare guztiari buruzko informazioarekin.

Herrialdean egiten diren dantza-kopuru garrantzitsua da. Hala ere, ondare aberats horrek araudien eskakizunak betetzen dituen iragazki bat izan behar du, eta ainguratze-puntu nagusia UNESCOren zalantzazko erregistroa da. Zalantzazkoa da zein ondasunek erretratatzea merezi duten markatzeko zailtasunei dagokionez.

Katalogoan sartzeko baldintzak

Aipatutako “Katalogoa” egiteko bilketa plan bat egin da, auto debatea salbuetsi gabe eta, gutxienez, hurrengo baldintzak betez:

• Ondare edo ondareak egin daitezela urteko data zehatzetan, egutegiarekin eta bere ospakizunaren ezarpenarekin bat etorriz, ahal izanez gero orduak aldatu gabe.
• Ospakizunak jai lokal edo zaindariarenetara xedatu behar du, salbuespenak izan ezik, kausa handiagoagatik. Ibilbide historikoa duten eremu edo auzoetako ospakizunak ere sartzen dira.
• Egiten den espazio edo lekuak, behin-behinekotasuna edo aldaketa lokalak salbu, urtero leku berera mugatu behar du.
• Eta nahiz eta giltzarria ez izan, antzinatasuna baloratzen da belaunaldi desberdinek gauzatutako biziraupen materializatuaren oinarri bezala.

Hau da, elementu hori esparru erritual edo erdi erritualizatuan kokatu nahi izan da, gorde eta mantentzen duen komunitatearen errotzearen ondorioz, eta horrek alde batera uzten ditu dantza taldeen bakarkako edo taldekako erakustaldi guztiak, euskararen aldeko agerpenenak (Korrika, Ibilaldia, Kilometroak, etab.), “euskal ezkontzak”, era guztietako omenaldiak edo alarde masiboak, besteak beste.

Fitxen egitura

Ondasun edo elementu bakoitzari fitxa bat dagokio. Fitxa horretan datu guztiak agertzen dira: datu historikoak eta nagusiki, ospakizun egunari dagozkionak. Lan nagusia bi motatako elementutan zatitu dezakegu:

• Sinplea: dantza denean. Bakarka edo ziklo edo dantza-multzo batean egin daiteke. Batzuetan, zenbait zati ditu. Adibide gisa, “Lanestosako dantza” edo “Garaiko txotxongilloa” har ditzakegu.
• Konplexua: zenbait zatiz osatua dagoenean, eta zati horiek banaka egin daitezkeenean. Istorio bat osatzen duten dantzak dira. Horren adibide garbia dugu “Aurreskua” eta gainerako euskalki- eta koreografia-aldaerak: “Dantza Soka”, “Erregelak”, “Ingurutxoa” eta “Soka Dantza” (nahiko berria eta hedatua).

Ez da erraza izan bi elementu mota horiek bereiztea, beste egoera batzuetan bezala, hala nola hizkuntzan. Azalduko dut. Logiketako batek zehazten du ondasun bakoitzak izen bakarra izan behar duela, eta erkidegoak erabiltzen dituen bi hizkuntzetako batean izan behar duela. Ahalegina egin da hori esparru geografikotik ahalik eta hurbilena izan dadin eta biztanle gehienek erabil dezaten (maila historikoan eta gaur egun), titulazioaz gain (gehiengoa), hori behar bezain esplizitua bada.

Fitxa bakoitzean ez da dantza bakarrik sartzen. Murgilduta dagoen testuingurua garrantzi handikoa edo garrantzitsuagoa da. Ondasun materialak (higigarriak eta higiezinak) biltzen dituen testuingurua, horiek gauzatzeko funtsezkoak direnak: espazioa, ibilbideak, ordua, kolektiboaren konfigurazioa, prozesioen antolaketa eta ordena, herri-eskeak formalizatzea...

Hau guztia oinarrizko atal osagarria kontuan hartu gabe, musika interpretatua, leku-aldatzeetan erabiltzen dena. Eta, jakina, materialen atala osatzen duena: jantziak, tresnak eta musika-tresnak.

Azkenik, ezinbestekoa da koreografia- eta musika-tipologiak azaltzea, laburki bada ere. Hona hemen:

• Dantza bera, non melodiak markatzen baitu dantzaren exekuzioa eta bere ebidentzia adierazgarria baita antzezpenean.
• Melodia baten konpasean egiten diren mugimenduak, gorputz-koreografiak izan gabe. Adibide argiak ditugu bandera-astintzeak.
• Konpasean edo ez, hainbat elementu egiteko erabiltzen diren melodiak: giza gazteluak, ferraren simulazioa, etab.
• Erraldoiak eta horien “erraldoi dantzak”, azken urteetan hain goraldian egon direnak gure hiri askotan.

Ez dugu zehaztuko zer elementu koreografiko dauden “Katalogoan”, azterketa hau babestu duen erakundeak elementu horiek online erakutsiko dituen zain baikaude. Hala denean, jakinaraziko dizuegu.