Dokumentuaren akzioak
Erraldoi tradizioaren inguruan 5: Gaita eta gaitariak
Patxi Laborda
Gaitariak, Iruñea, 1924.
Ez litzateke bidezkoa gaitariek gaur egun kokatzen gaituen prozesuan izan duten funtsezko papera aitortuko ez bagenu. Nafarroako gaita mihi bikoitzeko tresna da, Europako beste leku batzuetan erabiltzen dena. Oro har egurrez egina, nahiz eta metalezko bertsioak izan dituen (hodi estua) eta azken aldian material plastikoetan. Gaur egun, bi ahotsetara jo ohi da, lehenengo gaita, bigarren gaita eta danborraz osatutako talde instrumentala sortuz.
Gaitak aldaketa ugari izan ditu bere egituran, Javier Lakunza eta Jose Luis Fraile Iruñeko gaitarien eskutik, batik bat. Aldaketa horien helburua afinazioa eta sonoritatea hobetzea da. Inflexio-puntu gisa, 1980ko hamarkadan Do sostenituaren afinazio-aldaketa edo tudeletan eta ahoetan izandako aldaketak aipa ditzakegu.
Musika tresnaren hobetzeak ondorioak ditu: gaur egun, norbaitek gaizki jotzen badu bere gabeziengatik izaten da, eta ez gaitaren gabeziengatik. Tresnak oso onak dira, eta, oro har, kalitate ona dago musikarien aldetik.
Gaitariak, erraldoien konpartsetan, nolabaiteko garrantzia izan duten figurak izan ohi dira. Gutxi dira Euskal Herrian beste instrumentazio mota bat duten konpartsak. Gaitariak erraldoiekin batera doaz, ez soilik musikari, batzuetan antolatzaile eta bultzatzaile bezala (publiko berrien bilaketa, erraldoien konpartsak ez zeuden herrietan agertzearekin oso lotuta doa). Gogoan izan behar dugu dantzariaren rola prestigioduna den bezala, gaitariarena ere prestigioduna dela, musikari ordaindua eta baloratua, ezinbestekoa herrialdearen zati handi batean, bere funtzioa erraldoiei laguntzea baino askoz ere handiagoa baita.
Gaitarien eta erraldoien arteko lotura
Gaita ez da beti izan erraldoien konpartsei lotutako tresna. Badakigu 1860ko Iruñeko Konpartsa berriaren ibilbidearen aurreneko urteetan gehiago direla juglareak edo txistulariak gaitariak baino. Denboraren poderioz, gaitarien eta txistularien arteko proportzioa aldatzen doa lehenengoen alde. 1877an jada 11 gaitari zeuden kontratatuta eta 3 txistulari bakarrik. Hori ere izan daiteke txistulariak Sakanatik edo Nafarroako iparraldeko eremutik etorri ohi zirelako. Eremu euskaldunaren ondorengo galera eta atzerakada bat datoz tresna horren atzerakadarekin, Nafarroako hiriburuan eta erdialdean gaitak bizi duen hedapenenarekin alderatuz.
Gaitarien dinastiak
Urte horietan gaitak osasun ona du konpartsan, eta gaita jotzaile ospetsuen sagak agertzen dira, hala nola Romanotarrak, Elizaga eta abar. 1940an gaita desagertzeko arriskuan sartu zen, eta Lizarrara eta Iruñera murriztu zen. Horren adibide da 1877an hamaika gaitari eta hiru txistulari izatetik, 1960an bederatzi gaitari-talde (27 gaitari) eta hiru txistulari izatera pasa garela.
1960ko hamarkadaren erdialdetik aurrera, gaita jotzeari esker, Iruñeko Konpartsan lau gaita-jotzaile bikote agertu ziren berriro, bakoitza bere danborrarekin. 1970eko hamarkadan bostera zabaltzen dira, eta 1980ko hamarkadan zazpira; txistulariekin batera, zortzi erraldoietako bakoitzak bere musika-laguntza eramaten du. Gaitari horiek leku ezberdinetakoak ziren, Iruñekoak ere bai.
Lizarratik Iruñera, Iruñetik Nafarroara
1970eko hamarkadaren hasieran gaita Lizarran zokoratuta geratzen da eta, gaita jotzaile horiek kontratatzeko zortea ez zuenak, ez zuen erraldoientzako musikarik. Lizarrakoek musika tresna modu berezian kontserbatzen zuten, jeloskor gordetzen baitzuten, beste pertsona batzuei irakastea baztertuz. Ohitura hori aldatzen hasten da garai horretan bertan gazte batzuek Iruñeko Gaitarien taldea osatzen dutenean. Horiek, Iruñeko konpartsan haien lekua finkatu ondoren, akademiak sortzen hasi ziren Nafarroako hainbat tokietan, 1980ko hamarkadaren hasieran.
Gaita jotzaileen ugaritzeak herri ezberdinetan konpartsen jaiotza ahalbidetzen du. Eta horiek, Iruñean gertatzen zen bezala, tokiko nortasunaren ikur ukaezin bihurtzen dira. Horrek guztiak Nafarroan konpartsa ugari agertzea ahalbidetzen du, eta, neurri txikiagoan, baita herrialdeko gainerako herrietan ere.
Gaita jotzaileen garrantziaren adibide bat da La Polonesa izeneko musika piezaren kasua. 1980ko hamarkadan, Iruñeko gaitariak Alemaniara joan ziren dantza talde batekin (Iruña taldea), eta itzuli zirenean, erraldoiei Alemanian ikasitako Polonesa musika bat gehitu zieten, oso ezaguna zena: Mein Vater war ein Wandersmann. Iruindar erraldoiak konpas bitar horren erritmo frenetikoari bueltak ematen hasi ziren eta, orduz geroztik, konpartsetan ez dago beste era bat emanaldiak amaitzeko, beti "la Polonesa" dantzatu behar da.
Aurreko atalak:
Hurrengo atalak:
Dokumentuaren akzioak
Erantzun
Patxi Laborda
Bilbaomusikan Dantza maisu eta Aiko taldeko kidea
