Erraldoi tradizioaren inguruan 4: Iruñeko erraldoi konpartsaren eredua

Patxi Laborda

2019/10/28 10:15

Erraldoi tradizioaren inguruan 4: Iruñeko erraldoi konpartsaren eredua

Irudia: Patxi Laborda

Euskal Herriko erraldoi konpartsen artean oso ezaguna da Iruñeko konpartsa. Gainerako konpartsek begiratzen duten ispilua dela esan genezake, bai egiten dutena imitatzeko, bai desberdintasunak markatzeko, eta, aldi berean, erraldoiekin jarduteko hainbat moduren bozgorailu gisa funtzionatzen du, kasu honetan bezala.

Euskal Herriko konpartsarik zaharrena izanik (1860an jaioa), Iruñearen ikonoa da eta bere eragina San Fermin jaien eremutik haratago doa. Era berean, konpartsa horretako kideek beste askori dantzatzen irakatsi diete. Ukaezina da bere erreferentzialtasuna erraldoien tradizio berri hau egituratzeko orduan.

Iruñeari buruz ditugun lehen datuak, erraldoiekin dantzatzen denari buruzkoak, 1900 inguruan koka ditzakegu. 1897an, Iruñeko Udalak gaita jotzaileei eskutitz bidez eskatu zien tangoak eta habanerak, baita baltsak eta polkak ere, jotzeari utz ziezaiotela, eta Euskal Herriko doinu herrikoiak soilik jo zitzatela, hala nola zortzikoak, jotak eta alboradak. Horrek ez du esan nahi gaiteroek erraldoientzako errepertorio hori jotzen zutenik, baina litekeena da erraldoi horien errepertorioan baltsak sartzea.

Hasiera batean konpartsan aritzen ziren musikariek segur aski jotak eta karrikadantzak jotzen zituzten, baina urte batzuk beranduago jotaren ordez baltsa erabiltzen da. Beste gaitari batzuek jotak jotzen jarraituko zuten, izan ere, Eugenio Perezek, gaita jotzaileen saga ezagun bateko kideak, esaten zuen bezala: "Baltsa ez zekienak, jotak jotzen zituen". Aipatzekoa da Iruñean, gaur egun, Pamplonesak erraldoiekin jotzen duenean, jotak jotzen dituela antzinako eredua jarraikiz.

1908an Vianako gaitari batek eta Guardiako beste batek Iruñeko Gigantonentzako baltsa bilduma berria osatu zuten. Aldi berean, Jesus Lumbrerasek erraldoientzako baltsak konposatzen zituen bi gaita ahotsentzat.

Beraz, baltsa gaur egun ezagutzen dugun bezala 1900 inguruan jada agertzen dela esan daiteke. Balts horrekin batera zihoan koreografiari a la Bola deitzen zitzaion, hau da, ez zen 8 erraldoientzako koreografia dantzatzen, erraldoi bikote bakoitza gutxi gorabehera euren artean koordinatzen zen.

Koreografia horiek estandarizatuz doaz, bikote bakoitzak berezko dantza sortzen du, ez besteekin koordinatuta. Gaur egun oraindik ere "a la Bola" dantzatzeko modu horri eusten zaio, eta oso balioetsia da, uste baita bikote bakoitzak bere dantzak sortzeak, dantzarien sormenari indarra emanez, bere kalitatearen benetako neurria ematen duela.

1985ean, konpartsaren 125. urteurrena zela eta, Iruñeko Gaiteroekin elkarlanean, Iruñeko konpartsak lehen koreografia egin zuen, non zortzi erraldoiek dantza bera dantzatu zuten, denak batera: Zenon Iribarren jota izan zen, Angel Larumbe Iruñeko Konpartsako dantzariaren koreografiarekin eta Iruñeko Gaiteroen musikarekin, uztailaren 14an gauzatu zena. Musika La Pamplonesa. Ez da estilo honetako ekimen bakarra; urte berean, Zangozan, Joaquín Borromeok erraldoientzat koreografiatu zuen herri horretako jota. Datu horiek Jose Luis Fraile Iruñeko gaita-jotzaileak eman dizkit. 1980an hasi zen herri honetan etengabe jotzen, eta bertatik bertara ezagutu ditu esku artean ditugun gertaerak.

Gaineratu behar da Zangozan lau erraldoiek bazutela jada garai hartan, eta oraindik ere badute baltsa guztiak egiteko modu berezi bat, esaldi musikalak aldatzean txandakatzen diren bi urratsetan oinarritua: pauso bikoitza alboetara, bikotearekin topo egiteko, edo birak koadroan aurrera. Koreografia sinplea da eta 3/4 guztiei aplika dakieke, denborarekin etorriko ziren koreografien aurrekari zuzenena izan daitekeena.

Hau da, gerora orokortuko litzatekeenaren bi adibide agertzen dira ia aldi berean. Bi pieza horiek denbora igarotzean jarraituko dira egiten, beren gorabeherekin. Lehen esan dugun bezala, dantza koreografiatuaren eredua ez zegoen orokortuta, eta Zenonen jotak egiteari uzten diote, dantzatzeko prestatutako pertsonen faltagatik, nahiz eta geroago berriro ekingo dioten.

Iruñeko konpartsako bi dantzarik, Jesus Mari Ganuzak eta Jesus Viguiristik, Puente la Reinako erraldoiekin 1980ko hamarkadaren hasieran inprobisatu zuten balts erritmoko lehen koreografietako bat. Koreografia sinplea zen, gaur egun La de Puente bezala ezagutzen dena eta leku askotan errepikatu dena. Pertsona horiek Tuterara joan ziren erraldoiak dantzatzen erakustera (Jesus Mari Ganuza artisauak egindako giganteak) eta forma natural batetik koreografien eredua zabaldu zuten, joera hau indartuz: Tuterako erraldoiak dantzan hasten direnean (denak dantzariak ziren), zuzenean koreografiak egiten dituzte.

Iruñean 1992. urteak bere biziko garrantzia du koreografien garapenerako: Sevillako Expoan Amalur ikuskizuna aurkezten da, non Iruñeko erraldoiek Julian Romanoren sonata bat dantzatu behar zuten. Oso erronka zaila zen entsegu diziplina batera ohituta ez zegoen konpartsa batentzat, normalean dantzatzen zutenaz bestelako musika batekin, eta aurretik ikasi behar zuten koreografia bat sartuz. Kontrako faktore horiekin guztiekin, ez da harritzekoa emaitza oso pobrea izatea.

Horregatik, konpartsak dantza maila orokorra hobetzeko koreografiak egiten hasteko asmoa agertu zuen. Esan eta egin, Jesus Mari Ganuza konpartsaren zuzendaritzan egonda, oso urte gutxian bost esalditako baltsentzako hainbat koreografia egiten dira, iraupen horretako edozein musikatara moldatzeko modukoak. Hori erraztu egiten da, hein batean, esan dugun bezala, dantza taldeetako kide berriak konpartsan sartzen direlako, aurretik zeudenez gain. Beranduago hasiko dira lau edo bost esalditan oinarritu zitezkeen koreografiak sortzen.

Nafarroako gainerako konpartsek eta Euskal Herriko gainerako konpartsek azkar hartu zuten eredu hori, eta zabaldu egin zen egungo unera iritsi arte, non salbuespena koreografiarik egiten ez duena den.

Koreografien ereduak zerikusi handia du XVIII. eta XIX. mendeetako kontra-dantzen figurekin, dantzariak posizioz aldatzen diren koreografiatutako bikote-dantzetakoak, hain zuzen. Gaur egun egiten diren dantzak sistema horren barruan uler daitezke, eta, bistan denez, konpartsetan dauden erraldoi kopurura egokitu.

Aurreko atalak:

Hurrengo atalak:

Dokumentuaren akzioak