Plazako piestia zelan egiten dan

Abemarijeetan tanbolina ixilduta, geratuteko piestia da, emen examineetan dana. Oh! Au piesta santuba da, esango dabee dantzazaliak. Ta pensau legi zerbait, geijago ez dakijanak. Baina Bizkaiko ta Probinziako piesteetan au ta utsa bat dira. Bideetako etxiak, zelaijak ta sasi onduak ateraten dabee plaziaren paltia. Ta neska baten tronpiak edo soinubak tanbolinarena. Ezpabere esan dagijeela, tanbolina abemarijeetan isildu arren, zeinbat juaten dirian etxera gabak denporaak emon bagarik. Geijeenaz bere, inok kasurik egin ez deutsan neska epel bat, edo mutil makal bat. Beste gitxi. Ta nos palta dira piesta egunian plazaan, gabak ordubak emonda bere, gizonak eta emakumiak? Nun daukeez etxiak ta noragino juan biar dabee, abemarijetan tanbolina ixildu arren? Ah! Au edozeinek daki. Estalgi txaarra da, piestia ontzat emoteko, abemarijeetan tanbolina ixilduten dala esatia, Bizkaijan ta Probinzian. Justizijak bere au erremedijau ezin legi. Etxeetan bai asarre andijak, ta pekatu mortalera elduten dirian okasinoiak ta eskandalubak, askotan, auzuak igarten deutseen terzijuan, gurasuen ta umeen artian, piestati berandu etxera juan dirialako.

Gomuta onegaz guazan plazako piestiari begiratutera. Ez jente pilluari mordo baten, ezbada gauza onerako edo txaarrerako jazoten dan moduban. Teolojija sagradubak gizonaren borondatezko egitade bakotxari begiratuten deutsan moduban. Begiratu daijegun bakotxari banaan, edo binaan, edo irunaan, dagozan moduban ta dabiltzan moduban. Ia zer egiten dabeen; ia zer esaten dabeen. Ta zer ikutsiko dogu plazako jente pilluaren artian? Dinot arima arimati; lotsa nasala eskribiduten. Baina agiriko pekatubak dira, ta esan biar dira. An ikusten da, edade arriskukuak, ardauak, apaindurijak, konzienzija nasaijak, ta oitura desonestubak daukan luxurija osua. Ikusten da: dantzia ez dabilen denporaan, neska bat, bi edo iru, mutil bategaz, bigaz edo irugaz alkarri eskubak solbardaan edo... iminita, berbeetan ta maitekerijeetan dagozala. Baina zer berba? Arimiari ondo gura deutsanak, alboti bere entzun biar ez ditubanak. Ta ze maitekerija? Eskubakin, begijakin ta arpegiko jeriagaz guztia luxurijaren suba darijona. Ikusten da: dantzia asi dedinian, neskaak armatuta dagozala, abijan goserik daguan txorija amaren janarijaren zain legez, nos nok dantzara eruango ete dituban, goguan daukeen leunkerija ondo erakusten dabeela. Erri batzubetan neskaak asten dabee ta kunpliduten dabee mutilez edo gizonez dantzia. Itzhusijago ta lotsa galdukuago baino ez da. Ikusten da: dantzarako eske juakozan andriari edo neskiari, egiten deutsazala milla azinoe ta menio indezente, daroianak, bai eskuti oratuten deutsanian, ta bai dantzarijari entregeetan deutsanian, neskiaren edo andriaren aurrian saltoka, txiko ezi bagako edo baso asto batzuk dirurijeela. Ta zeinbat indezenzija geijago egiten deutseen, ainbat dago neskia pozagorik labankerijaren ta likinkerijaren bitsa darijola.

Modu onetan plazaan dantzia kunpliduten da. Dantzia kunpliduta laster, tanbolinak esaten dau: Nai dabenak nai dabena egin dagijala, naastia, arin aringia, arrebatua ta pandangua joten ditubanian. Ya dagoz dantza atan gizonezkorik edu emakume, edo mutilik edu neska. Guztiak, esan dan legez, onestidadia galduteko ondo prestauta, eskuz esku alkarri oratuta, naaste mutil biren erdijan neska bat dala, noren seme edo alaba dirian, asko gomuta ez dabeela.

Tanbolinak dino: Gura dabenak gura dabena egiteko orduba dala. Ta egiija esateko, eguzkijari begira bertan pekatu egingo ez badabee, beste desonestidade guztia lotsa bagarik airian darabilee dantza atan. Naaste atan entzuten dan ta ikusten dan guztia, da luxurijaren suba ta keia. Batian, dantza luzian arin aringa gorputzakin alkar joten. Bestian pandanguan nos arpegijakin, nos besuakin, nos sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko neska ta mutil, menio desonestubak ta lotsarizkuak geratu bagarik egiten deutseezala alkarri. Ta bestian, kazubelaan erlia legez, mordo baten gizon ta andra naaste. Ni esaten azartuten ez nasan ezaintasunak, alkarri egiten deutseezala. Neskaak eurak bere, alakuak izan arren, askotan koloriak gorrituta urteten dabeela, andiskotiak dirialako mordo atako pekatubak jente arterako. Dantza atan esaten dirian ta entzuten dirian berba banakaak desonestubak. Begirakuniak eta alkarren jeraak desonestubak. Mosu egiteko ta oratuteko meniuak ta oratutiak desonestubak. Gorputzakin alkar jotiak desonestubak. Oinakin magal jotiak desonestubak. Esku estututiak desonestubak... Ta au guztiau dantza bakotxian geratu bagarik neskaak mutilai ta mutilak neskai. Zeinbat gabaren urrago, ainbat ezainago, nasaijago ta zatarrago dantza bakotxa. Dantzati urteten dabee sarritan neskaak, eureen iruneko zapijak askatuta ta burukuak okertuta, ikusi bagarik sinistu ezin legijan moduban. Askotan dantza arinian, oin bijak laban eginda, plaziaren erdijan jausita geratuten dira andrazkuak, inok begiratu biar ez deutseen moduban, eskuti dautsanak, kolpez jaso artian; ta jente guztia arixe begira txaloka. Dantzaan sartuten ez dirianak, edo dira, lutubak daukeezanak; ta areek bere gogoz an dagoz. Edo dira, zaar ibilli ezin dirianak. Oneen kondezinoia esanda geratu da. Aguraak badira, ordituta asko. Atsuak badira, ta endamas seme alabaak an daukeezanak, azerija ollua jaaten baino pozagorik dagoz plaza baztar bateti edo bentana zulo bateti dantziari begira arrastegi guztian kansau bagarik. Edo dira, seina egiteko andi dagozanak. Oneek bere borondatez dantzaan dagoz. Baita batzuk gorputzez bere okotzeraginoko sabelagaz justizijaren lotsa arin onian ta naturaleziaren desondraan. Edo dira, dantzara inok eruan ez ditubanak. Oneek enbidijaz ta zeloz murmuretan ta ernegeetan dagoz, inok aintzat artu ez ditubalako. Ez dabee bein bakarrik topau neskaak dirubagaz, dantzara nok eruan. Edo dira, adiskide maite bategaz bakarrian astirotxubago egon gura dabeenak, bestiak dantzan dabiltzan artian. Oneek bere ya ezautubak dira, zer dirian. Beste guztiak dantzan dabiltz.

Dantziaren despeidaan edo amaijan, askotan edo geijeenian, mutila dua, dantzan erabili daben neskiagaz, ta dagoz alkarregaz beste dantzara artian, endamas bere debozinoekua bada, prutia edo erroskaak artuta. Areek dantzaan berotuta, karinua alkarri erakutsita, dantzara eruan dabeelako, neskiak mutilari esker ona karinoz emonda, bakarrian zer esango dabeen ta zer iragoko dabeen, pensau begi, alako ordubeen barri obeto dakijanak. Abemarijeetan geratu dedilla tanbolina. Ez, geratu oi dalako piesta egunik erdijeetan ta gitxijagotan bere. Baina izan dedilla alan. Bada, despeidako jentiaren urteneria da guztien aazkarrija. Guztiak dakuseela ta dantzubeela, egiten dira urtenera zikin atan neskeen ta mutileen artian, nok nori asko ez dakijala naastian, tokamentu loijak, oratute loijak, mosuka loijak, eskuka loijak, pekaturako konbit erabagijak ta beste luxurijaren asmuak topau dituban ta esan legizan berdekerija altubak, klarubak ta zatarrak. Neska batak egiten dau garraasi bat. Bestiak silijo bat. Bestia asarratuta, asten da lotsagalduko diadarka. Bestiak bardin egiten deutsa bidao bat, oratu deutsan mutilari edo gizonari, ordukua ya guztizkua dalako. Alan duaz plazati etxeruz aldi baten naastian ta morduan ajuika, diadarka, barreka ta oratuka, luxurijaren pestia ta atsa darijuela, bakotxa bere lagunagana ta bidera batu artian. Etxia urrinago daukeenak, urteten dabee, oi danez, leenago plazati. Urraago daukeenak, berandubago. Baina gabak ordubak emonda bere, ez dira palta, ez plazaan ta ez bideetan neskaak eta mutilak. Piestati etxeruz nekez dua inor bakarrik, ordiren bat ez bada. Geijenian neska bat ta mutil bat alkarri eskuti edo samati oratuta. Edo neska bat mutil biren erdijan; edo mutil bat neska biren erdijan, alkarri dautseela, esan dan moduban. Ta geijeenak, aurrekuak ondorenguai ta ondorik duazanak, aurrerago duazanai, burla desonestubak alkarri egiten. Neska bat, mutil bat albuan ez dabela, piestati etxera nekez. Areek bidian illunian (bada abemarijeetan tanbolina ixildu zanian, plazati urten ebeen leenenaz) edo legua bat bidian, edo legua erdijan, edo geijaguan etxeetara artian zer egin al dagijeen, amar urteko umiak bere bakijee.

Kale barruko dantzarijak ez dira segurubago geratuten eureen tanbolin egunetan, bestiak baino. Ta onen errazoia emongo da zortzigarren errespuestaan, emen esaten danaz gainera, itsuba ta gorra ez daguanak aituteko ta ezauteko terzijuan.

Ara emen, zelan egiten dirian plazeetako piestaak. Ezer bere ez dot esan, geituta. Bai asko gitxituta, zatarkerija desonestu guztiak paperian ez imintiarren. Geure errijeetako piesta bat edo bi asi ta amaitu kontuz ikusi ditubanak, ta euskal-errijeetako jentiaren ta etxeen barri dakijanak, ez deust ukatuko, esan dodan berba bat. Piestetan sarri gogoz ibili dana bada, esango dau: daukeen baino etxura obia emon deutseedala. Ta ez dira emen kontuban sartuten, dantzia emon jakuelako edo emon ez jakuelako, kopradijeetako ta alboerrijeetako jentiak atera oi dituban okasinoiak, gorrotuak, bengantzaak, burrukak, makilakaak ta gizon illtiak bere bai, izan arren kasik piesta guztietan gitxiago edo geijago. Itxi dagijeegun, bada, tertzijo onetan Plazako Dantzai. Ta ikusi daigun, Espiritu Santubak ta Eleisiaren Gurasuak zer dinuen naasteko dantzaak gaiti.

Frai Bartolome Santa Teresakoa (1816)
Euskal Errijetako olgeeta ta dantzeen neurrizko gatz-ozpinduba
Klasikoen gordailuari esker ekarria