Zumalakarregik soldaduak jota dantzatzen jarri zituenekoa Dembowskiren 1840ko kronikan (II)

Azpeitian ikusitako zortziko edo aurreskuaren deskribapen xeheaz gain, 1840an Euskal Herrian barrena egin zuen bidaian dantzari buruzko hainbat aipamen egin zituen Carlo Dembowski italiarrak. Euskaldunek dantzari ohore handia diotela dio eta herriko festetan alkatea eta alkateordea buru direla dantzatzen dutela lehenengo zortzikoa, zortziko serioa. Gero herritarrek gaueko hamarrak arte dantzatzen dute kalean eta plaza publikoan piztutako farolen argitan.

Lés Basques' ont la danse en un tel honneur, que le jour de la fête de la bourgade, ce sont les membres de la municipalité, l'alcalde et son premier lieutenant en tête, qui dansent le premier zortcico : c'est le zortcico serio. La population danse ensuite jusqu'à dix heures du soir, à la lueur de nombreux falots allumés dans les rues et sur la place publique. (338-339. orr.)

Espainian musika formazio guztiek ahotsa, kaskainetak eta gitarra darabiltzaten bitartean, euskaldunek ez omen dute horrelako tresna-formaziorik erabiltzen. Euskaldunek dantza guztiak karrika-dantza, kaleko dantza izen generikoarekin izendatzen dituztela esaten du italiarrak. Inauterietan ere aire librean dantzatzeko ohitura dutela dio. 

Les Basques désignent toutes leurs danses par le mot générique de carrica danza, danse de la rue. Méme pendant le carnaval, ils ne dansent qu'en plein air (...) (339. orr.)

Ezpata-dantza: ezpata eta ezkutuen dantza

Euskal ezpata-dantzen inguruko aipamen bat ere egiten du Carlo Dembowskik bere epistolarioan. Euskaldunen dantza nazionalak oso antzinakoak direla idazten du eta horien artean ezpata-dantza nabarmentzen dela, "benetako dantza pirrikoa" dena. Greziar dantza pirrikoen erreferentzia hori oso ohikoa da XIX. mendean, dantzei antzintasun irudia emateaz gain tradizio klasikoarekin lotzen baititu. "Bi ilara luzetan kokatuta, dantzari bakoitza bi ezpatarekin armatuta" doala dio, baina berehala zehazten du, bi ezpatarekin "edo ezpata eta ezkutuarekin". Alegia, brokel-dantza edo platillu-soinuaz ari dela pentsa liteke. 

Les danses nationales des Basques sont toutes fort anciennes. Il en est même, au dire des érudits, dont l'origine remonte aux Cantabres; par exemple, la espata danza, danse des épées, qui est une véritable pyrrhîque. Rangés sur deux longues files, chacun des danseurs est armé de deux épées ou bien d'une épée et d'un bouclier, et tout en dansant ils simulent une lutte de gladiateurs, tantôt avec leurs vis à-vis, tantôt avec leurs voisins, marquant, par le cliquetis de leurs fers, la cadence de l'air joué par le tamboril. (339. orr.)

Gladiadoreen dantzaren tankera aipatzen du, erromatar iruditeria darabil oraingoan, eta borroka itxurak egiten dituztela, danbolinaren doinura ezpatak eta ezkutuak elkar kolpatuz. 

Iztuetaren maitasun kanta eta toberak

Juan Inazio Iztueta ere aipatzen du Dembowskik, baina ez bere dantza liburuagatik, baizik eta Kontxesiri idatzitako bertsoengatik, “Abestirik tristeenetakotzat jo daiteke, maitasunezko elegia tristea. Duela hogeita hamabost urte Iztuetak bere bihotzeko damari eskainia". Kontatzen du Iztueta kartzelatik irten zenean Kontxesi ederra bizirik aurkitzeaz gain, berarekin ezkondu zela. “Beste bi emakumeen alargun, jaun sentiberak oraindik hain goxoak sentitzen zituen ezteien kateak, beti esan izan zuen ezkonduta hil nahi zuela. Jainkoak eman zion nahi hori”.

Ezkonberriei, eztei-gauean etxeko leihoan egin ohi zitzaizkien serenata zirikatzaileak aipatzen ditu Dembowskik pasarte batean. Musika-tresnak mintzagai dituela, gitarraren lekuan euskaldunek danbolina erabiltzen dutela dio, eta batzuetan altzairuzko barra sinple bat. Testuan "trorera" (sic) izendatzen badu ere, toberaz ari da: "Musikariak, kantatzeari utzi gabe, haga batekin jotzen du, toberatan egin ohi den bezala, gazteek ezkonberriei eztei-gauean botatzen dizkioten burlazko serenata modukoak”.

Domingilloa eta zortzikoa Lezoko gurutzearen festan

Santa Kurutzearen festak erakarrita, 1840ko irailaren 14an Lezon izan zen Carlo Dembwoski. Elizkizun eta prozesio jendetsuen ondoren, zezen-jokoak eta dantzak ikusi zituen plazan.

La procession achevée, on mit le feu a plusieurs tonneaux remplis de menu bois; les fifres el les tambourins entrant en exercice, les danses commenecerent. (340-341. orr.)

Festak biharamunean jarraitu zuen, eta berriz ere zezen-jokoak ikusi zituen elizaren atarian. Halako batean, jantzi barruan sartutako lastoarekin babestutako bufoia agertu zen plazan, bera bakarrik plazaren erdian txinatarren tankeran dantzan eta zezenaren mugimenduak imitatuz. Plazaren erdian, gorriz jantzitako panpina ezarrita zegoen, Domingilloa, eta zezena bailitzan hari eraso egiten zion bufoiak buruarekin kolpeak emanez. Oinarrian pisua ezarrita zioten Domingilloari, eta beraz, balantza egin arren oreka berreskuratzen zuen berriz. Zezenketa bukatuta, dantzaren txanda izan zen berriz Lezoko plazan Santa Kurutz bigarrenean. Udalbatzako kideak plazara jaitsi eta "zortziko serioa" izendatzen duena, ohorezko aurreskua edo soka-dantza dantzatu zuten. 

La corrida achevée, vint le tour de la danse. Les membres de l'ayuntamiento descendirent sur la place pour danser le zortcico serio. (341. orr.)

Zumalakarregik soldaduak dantzan jarri zituenekoa

Tomas Zumalakarregi jeneral karlistari buruzko pasarte batean, behinola soldaduak dantzan jarrai zitueneko pasadizoa kontatzen du Carlo Dembowskik. Bere gudalosteko soldaduen artean ere beldur ikaragarria eragiten omen zuen Zumalakarregik. Nafarroako 6. batailoia kolera gaitzak jo zuen. Soldaduak euliak bailiran erortzen hasi ziren, kolerak heriotza ekarri zuen gudalostera eta gudarien morala hondoratu egin zen. Zumalakarregik soldaduen morala altxatu nahirik, on Pablo Sans kapitainari agindu zion dantzan jarri zitzala soldaduak, jota, Aragoiko jota dantzatu zezatela. Baina soldaduek ezin koleraren mehatxua kendu burutik eta ez zioten musikari jaramonik egin. Sans kapitainak zigorra dantzarazi zuen arte: "Zumalakarregik dantza egiteko agindu dizue, bai ala ez?". Izena entzun orduko, soldaduek kolera ahaztu eta dantzari heldu zioten.

Le respect, la terreur qu'inspirait Zumalacarregui à ses soldais, allait jusqu'à leur faire faire des choses à peine croyables. Atteint du choléra, te 6º bataillon navarrais avait perdu beaucoup de monde. Les hommes valides étaient tristes et découragés. Voulant les distraire, Zumalacarregui leur fail signifier par l'entremise de don Pablo Sans, leur chef, qu'ils aient à danser la jota aragonaise. Le cholera en perspective, les soldats laissent jouer les trompettes, et se promènent en silence. «P.......os, s'écrie la cravache en l'air don Pablo Sans, Zumalacarregui vous a-t-il ordonné de danser, oui ou non?» A ce nom redouté, les soldats oublient le choléra et se mettent à danser. (349. orr.)

Eritzeko ostatuko alabarekin dantzan

Etxarri-Aranatzetik Iruñera bidean Eritzen hartu zuen ostatu bidaiari italiarrak. Igandea izanik, ostalersak dantzaldia antolatu zuen eta haren alabarekin dantza egin zuen Dembowskik, hasiera baten uzkur agertu bazen ere. Jota dantzatu omen zuen oraingoan neska gazte batekin, Nafarroako jota bere esanetan. 

A la nuit tombante j'arrivai au petit village d'Erice, où il me fallut mettre de côté tout reste de tristesse, et danser malgré moi la jota navarraise avec les filles de la posadera, qui, suivant l'habitude de tous les dimanches, donnait chez elle un petit bal. J'avais d'abord refusé ; mais lorsque la plus jolie de ces demoiselles a de nouveau insisté, m'assurant que je ne pouvais me dispenser de prendre part à la fête, que les maîtres de là maison m'en seraient fort reconnaissants, lé refus expira sur mes lèvres. (365. orr.)

Aurreko atala: Azpeitian, 1840. urtean, aurresku batean hamabi kabriola ikusi zituen Dembowski italiarraren kronika (I)

Iturria: Deux ans en Espagne et en Portugal, pendant la guerre civile 1838-1840 / Carlo Dembowski. Paris, Charles Gosselin, 1841.

*Eskerrak Zumalakarregi museoari, ilustrazioko xehetasun historikoekin eskainitako laguntzagatik.