Axeri-Dantza nire memorian

Aurten bete dira berrogeita hamar urte, Andoaingo eta Adunako axeri-dantza berreraikia, Adunako plazan dantzatu zela lehen aldiz, eta bere bizitza berriaren aroari hasiera eman zion.

Andoaingo Lizar-Makil dantzari taldeko orduko partaideak izan ziren “ekintza” horren egileak. Garai hartan, herriko gure koadrilako hainbat lagun, taldean sartu berriak ginen eta bertako ekintzetan (dantzak ikasi, errepiketara joan, emanaldiak egin eta abarretan) parte hartzen genuen. Testuinguru horretan, indar berritua zegoen taldeko adiskide gazteok beteranoen memorian iltzatuta zegoen axeri-dantzaren peskizan abiatzea erabaki genuen.

Denborak eta lekuak (zoriak azken finean) axeri-dantzaren berreskuraketa egin zuen taldeko parte izatera eraman ninduen. Datozen lerrotan, nire memorian¹ jaso dudan esperientzia pertsonal hau kontatzera nator harrezkero dantzaren munduan sartua izan den baten ikuspegitik, dantza hau birpentsatzerakoan azalduko dudan hau baliagarri izango denaren esperantzan.

Axeri-dantzaren bila

1970. hamarkadako lehen erdian, gure lagun Pello Mendozaren osaba zen Juantxo Arregiren eskaerari erantzunez, gure koadrilako neska-mutil mordo bat Lizar-Makil dantzari taldean sartu ginen². Kontua zera zen, taldeko mutil saldo bat joana zela bertatik, batzuk soldaduskara eta beste batzuk taldea utzi beharrean aurkitu zirelako, eta hala, hutsuneak bete beharrean zeuden Lizar-Makilek iraungo bazuen.

Bertan, Juantxo Arregi, Arantxa Garmendia, Txusma Irusta, Josebe Zinkunegi, Luis Mari Beraza, Bittor Alfonso eta gure gidari izango ziren taldeko beteranoekin aurkitu ginen, Bixente Olano, Lizar-Makilen sorreran (1963. urte inguruan) eragile izandako bera, zen zuzendari orduan.

Taldeko dinamikan sartu eta berehala axeri-dantzaren gaia atera zen. Bixente Olano tarteko taldean bazen dantza honen berri: Andoain eta Adunan dantzatzen zela eta gerra aurretik dantzatzeari utzi zitzaiola³ Adunako saio batean (1929 inguruan) bi dantzariren artean izandako liskar baten ondorioz ⁴.

Bixente Olanok kontatutakoaren haritik⁵, gerra ostean, 1937. urte inguruan Beasaingo Udaletxeko ganbaran aurkitutako Txistulari aldizkarian irakurritakoa kontutan, hasi zen bere peskizak egiten: hasieran, guda aurretik Batzokiko ezpata-dantzari izan ziren batzuei (Karmelo Lasarte, Ramon Aldalur, Pedro Aranburu, …) galdetuaz, baina haiengandik inongo arrastorik jaso ez zuenez, elizan kantu lagun zuen Iñaxio Aizpuruarengana jo zuen, herriko txistulari nagusia izaki, bazuelako dantzaren ezagutza zuzena, baina hark, dantzaren basakeria zela eta, ez omen zion erakutsi nahi izan. Lagun zuen Juan Antonio Urbeltzen bidez ere saiatu zen ea Iñaxiok zerbait askatzen zuen, baina ahalegin hark ere huts egin zuen, … ⁶

Ikusirik Aizpuruarengandik ez zuela ezer lortzen, Olanok Adunara jo zuen, eta bere adiskide Sesmaren bidez Faustino Sorondorekin jarri zen harremanetan. Horrela, 1972. urte inguruko igande goiz batez egon ziren Adunan, Juantxo Arregi, Jose Antonio Zalakain txistularia, Luis Mari Beraza eta Bixente Olano bera (1969 erreferentziak ere badira: ikus Egin 1984-6-23). Juantxok eta beste beteranoek ziotenez dantzari buruzko informazioa jasotzen saiatu baziren ere gauza gutxi atera omen zuten, eta gauza bat dela edo bestea, ez omen zuten aurrera segitzerik lortu⁷.

Gauzak horrela, lan egiteko gogoz eta ilusioz beterik taldera sartu ginen gazte koadrilarentzat, galtzeko zorian zegoen dantza bat berreskuratzea erronka interesgarria zen oso. Hemezortzi urteren bueltan izango ginen gehientsuenok, dantzaren munduan sartu berriak, ezagutza urria genuen, baina behar zena egiteko prest geunden.

1974 urteko udan, gure taldekide Iñaxio Aizpuruaren bidez, (izen bereko txistulari eta dantza-maisuaren biloba zenez) bere aitonarekin harremana izatea lortu genuen. Oraingoan bai. Bilera hartara joan zirenak hauek izan ziren: Iñaxio Aizpurua Gonzalez, Joseba Arregi Roldan eta Bixente Isasi Aranburu. Elkarrizketa, Iñaxio aitonaren etxeko balkoian (orduko Exkerranea tabernako gainean) egin zen larunbat goiz batean. Bilera horretan jasotako apunteak Bixente Isasiri esker dauzkagu:

• Ez zuen erakutsi nahi, dantzak berarekin zeraman gehiegizko basakeria zela eta.
• Orratz zorrotzak eta sua zerion txingarra edo ilentia erabiltzen zuten.
• Min egiten zioten elkarri, eta asko edaten zuten.
• Parte-hartzaileak basomutilak, ikazkinak eta oro har mendiko jendea izaten omen zen, kalera jaitsi eta bere onetatik ateratzen zirenak.
• Janzkeraren ezaugarrietako bat blusa gorri luze bat zen. Hori zela eta deabruak bailiran ibiltzen ziren: sua = gorria = jantzia = deabruak.
• Iraupenari dagokionez, zenbait egun eta baita astebete ere.
• Idiarena: orgak eta zaldunak, beraien arteko borrokak. Bazen lehiaketa eta garailerik.
• Idiarena oilasko-jokuaren musika bezala.
• Udalak pagatzen zuen.
• Beraien artean borrokatzen ziren.
• San Joanetan, Angelusaren kanpaiekin puntuan.
• Musika paperekin erakutsi zien pausuz pausu.

Iñaxio nekatuta aurkitzen zenez ezin izan zuten bilera nahi adina luzatu.

Jasotako datu telegrafiko horiek testuinguru bat behar zuten modu osatuagoan ulertuak izateko. Zenbait galdera bururatzen zaizkit puntu horien karietara, baina ez da erreza egiten testuinguru hori orain modu zehatzean berreraikitzea, bileraren estutasunarengatik, irizpide faltagatik eta hainbeste urteren buruan gure memoria lausotzen joan delako.

Nolanahi ere, berak kontatutako zenbait elementu egiaztatu ahal izan ziren gerora Adunara egingo genituen bisitetan: orratza eta ilentia erabiltzearena, basakeria, borrokak, … Blusa gorri luzearen erreferentzia, aldiz, ez zen Adunan jaso, baina halere mantentzea erabaki genuen⁸.

Beraz Adunara jo genuen axeri-dantzaren nondik norakoen bila eta han lortu genituen dantzaren arrastoak. Gure solaskide izan ziren dantzaren azken lekukoak, Altzarteko David Zabala eta Seotegiko (Serorategiko) Faustino Sorondo⁹, ordurako urtetan sartuak, pixkanaka gure jakin-minetara hurbiltzen joan ziren.

1974 urte inguruan izango ziren Adunara lehen bisitaldiak. Ziurrenik 1975 urtearen hastapenetaraino luzatuko ziren, urte horretako abuztuan, Amabirjinaren egunez, Adunako plazan, Andoaingo dantzariek axeri-dantza dantzatu zuten arte. Ez zen berehalakoa izan Faustinoren eta Daviden konfiantza lortzea. Hasieran uzkur samar azaldu zitzaizkigun. Nik uste, dantzak herrian utzi zuen arrasto garratza ez zela lagungarri izan. Horren harira, Davidek kontatutakoa da nola dantzatu behar zutenean ezkutuan ibili behar izaten zuten, buruan bueltan jarriko zuten setazko painelua armariotik disimuluan hartu eta herriko plazara joateko. Gauza da, behin konfiantzazko giroa lortu zenean, bilerak emankorrak izan zirela, eta handik jasotako informazioak gehi Iñaxio Aizpuruak emandakoak, honek utzitako musika paperekin batera, dantzaren berregitea ahalbidetu zutela, gutxi gora behera gaur egun ezagutzen dugun moduan.

Bilaketaren ajeak

Egun ezagutzen dugun axeri-dantzaren itxura eta egitea behar bezala ulertzeko eta etorkizunean egin daitezkeen moldaketak ondo bideratzeko, uste dut garrantzizkoa dela bilaketan parte hartu genuenon muga edo limitazioez jabetzea.

Alde batetik, Lizar-Makileko dantzariei buruz azaldu daitekeena: dantza munduan ezagutza urriko 18 urte inguruko gazte harro eta ustez orojakitunak, ikerketa munduan lehen esperientzia izatera ziohazenak, inongo beste erreferentziarik gabe nahiz eta ilusioz eta gogoz beteak.

Bestetik, gure solaskide edo informatzaileei buruzkoak: Faustino eta David adinean aurrera ziohazen, 70 urtetik gora (edo 80tik gertuago agian), nahiz eta memoriaz txukun egon, beraien egoera fisikoa ez zen onena, batez ere dantzen aldairak erakusterakoan agerian jartzen zena. Gutxiagotasun konplexutik ere bazegoen zerbait, “dantzariak” ziren gazte lirain haien aurrean... euren ustez beraiek ez ziren benetako dantzariak.

Harreman horien ondorioak gaurtik begiratuta errez antzeman daitezke eta argibide moduan adibide batzuk:

• Dantzaren zati ezberdinak lotzeko plazari buelta ematen dioten Paseoak osatzeko zein urrats egin behar zen galdetzerakoan, beraiek (uste dut David izan zela azaldu ziguna), “Zortzikoan¹⁰ egiten zena” erantzun ziguten. Sentzilloa¹¹ esaten diogun urratsa zela ondorioztatu genuen orduan, baina ondoren sortu zitzaigun arazoa izan zen nola ibili gintezkeen batetik bestera, guk lekuan egiten zen aldaera ezagutzen genuenean nagusiki. Emaitza ez zen dantzakera organikoena izan.

• Zortzikoaren partea jakintzat eman genuen, guk taldean ikasitakoa¹² erreferentzia bakarra genuela. Ikuspegi zabalago batekin joan izan bagina akaso aldez aurretik ondutako aldaera ezberdin batzuk¹³ taxutzeko aukera izango genuen, beraiekin harreman aberatsago eta dinamikoago bat lortuz.

• Testuinguruari ez genion garrantzirik eman: parte hartzen zuten jendearen karakterizazioa (adina, egoera zibila, ofizioa, …), nola eta non prestatzen zen taldea, non eta nola ikasten zituzten dantzak, dantzari lotutako istorioak, musikariekin harremanak eta abar¹⁴. Segurutik bilduko genuela informazio interesgarri asko dantzari egiazkoago itxura emateko, adibidez jantzia moldatzeko garaian.

• Amaieran egiten zen soka-dantzaren kasuan ere, Zortzikoarekin gertatutakoaren antzera jokatu genuen: jakintzat emanda nola behar zuen izan, aldaera berezi bat (bai dantza egiteko moduan nola koreografiaren egituran) jasotzeko aukera galdu genuen.

• Festaren ulermena bere osotasunean: ez genuen ulertu soka-dantzak, axeri-dantzaren parte bezala, errituaren amaiera markatzen zuenik. Horrek, beste gauza batzuen artean, jantziak berritzerakoan planteamendu oker batera eraman gintuen, ulertzerakoan, erratuki, soka-dantzak itxura jaso eta “dotore” bat izan behar duela beti.

Eta axeri-dantza egin zen

Jasotako informazioarekin eta jaso ahala, hasi ginen dantzaren egitura eta edukia osatzen. Bi aldi ezberdindu nahi nituzke: lehena 1975. urtetik aurrerakoa eta bigarrena 1989. urtetik aurrerakoa.

Lehen aldi horretan, Adunan jasotakoarekin eta taldeko dantzariek genuen ezagutzan¹⁵ oinarrituta saiatu ginen dantzaren eraikuntza egiten. Osatu genuen dantzaren egituraren sustantziari balioa kendu gabe ondoren azaldu ditzakegu eraikuntza horretan aurkitu daitezkeen puntu eztabaidagarrienak edo berezienak, etorkizunean kontutan hartu daitezkeenak Axeri-Dantzaren berrikusketa bati ekin nahi bazaio:

• Paseoa dantzan: aurretik adierazi den moduan dantzaren parte honek, ustez, sentzilloa du oinarri, eta pauso hori lekuan bakarrik egikaritzen genuenei ez zitzaigun erreza egin leku aldatuz modu natural eta organiko batean bideratzea. Har genezakeen adibidez uztai handien dantzan egiten diren desplazamenduen egiteko modua, baina ez zitzaigun burutik pasa ere egin. Egun badugu horren inguruan, kontrastatutako ezagutza gehiago, eta heldulekuak aurkitu ditzakegu egiteko modua orraztu nahi bada.

• Zortzikoa: Axeri-Dantza edo Esku aldatzeko soinua bezala ezaguna dena. Ez dut gogoan zerk bultzatuta jo genuen Joseba Agirrerengana¹⁶ bere dantzatzeko moduan interesatuta. Ez dut gogoan zeintzuk izan ginen berarekin saio batzuk egin genituenak bere dantzatzeko modua ikasi nahian … ni bai behintzat. Gogoan ditut kontzejupeko pilotaleku txikian egindako saioren bat. Zortziko honi lotuak izan ziren, eta ez naiz akordatzen beste dantzaren bat ikasten saiatu nintzen edo. Zorionez aukera hori ez genuen galdu eta egun dantzakera hori da zati honetan egiten dena batik bat¹⁷. Gerora konturatu ahal izan nintzen Sentzilloak egiteko modu hori (lehen mugidetan zangoak harrotuz) eskola zaharrekoa zela, eta ezkutuan gordeta egon zela urte batzuk pasa arte¹⁸. Zorigaitzez, dantzakera hori luze zabalean aztertzeko aukera galdu genuen. Hori ikusten jakin izan bagenu, gaur egun Andoaingo¹⁹ garai bateko dantzarien dantzatzeko modu berezi baten jabe izango ginateke.

• Trantsizioak eta “agertokiaren sindromea”: edozein dantza egiterakoan, berdin da non, agertokian gaudela uste izateak egikaritze borobilen bila bultzatzen gaitu. Horrek lehenesten ditu, batzuetan, mugimendu behartuak (ezinezkoak ez esatearren), beste natural eta espontaneoago batzuen ordainetan. Horrela, Paseotik bueltan, Orratzakoa egiterakoan, bi lerrotatik bakarrera pasatzeko airean egiten zen gira akrobatikoa metro erdiko distantzia salbatzeko eta antzeko gauza, baina bueltakoan, lerro bakarretik bi lerrotara itzultzeko. Gauza bera gertatzen zen Txingoaren partean. Zorionez trantsizio horiek hobeto manejatu egin ahal izan ziren bigarren aldian, egoera hori berrikusi genuenean²⁰.

• Soka-dantza: dantza modu honen esan nahi berezkoaz ez ginen jabetu eta aparteko bezala kontsideratzera eraman gintuen. Horrek baldintzatu zuen zati hau irudikatzeko modua: lehen esan bezala jantziena adibidez, edo dantzakerarena. Egun integratua egiten da²¹ eta zuzenago dagoela iruditzen zait.

• Ez zen erreza dantza horrek lehen zuen egiteko modua, dinamika eta, esan dezagun “arima”, gure bertsio berrian behar bezala proiektatzea: lehenik eta behin gutako inork ez zuen ikusi eta ez zen agerikoa nola izan zitekeen irudikatzea, beste garai, leku eta testuinguru sozial batetik gentozenen aldetik, batez ere basakeriari²² lotua zegoenean. Hori saihetsezina dela esan dezakegu.

Jantziaren gaiari heltzen badiogu, kontutan hartu beharreko puntu hauek azaldu ditzakegu:

• Buruan painelua jartzearena, ezker aldean korapiloa zuelarik, aragoiarrak “katxiruloa” jartzen duten tankeran, axeri-dantzarekin izandako lehen ezagutzei lotua dago, ezaguna zen painelua erabiltzen zela modu horretan. Esan bezala, Adunara joandakoan bai Davidek nola Faustinok painelua²³ erabiltzen zutela zioten. Beraz dantzaren ezaugarri nabarmenenetakoa dela esango nuke.

• Blusa gorri luzea, Iñaxio Aizpurua txistulariari hartutako informazioa da. Ez genuen beste inon erreferentzia hori aurkitu, ez Adunako informatzaileen aldetik behintzat. Lehenago azaldu dugun moduan, mantentzea erabaki genuen. Jantzi horren inguruan ez zen beste ikerketarik gehiago egin (zeintzuk izan zitezkeen beste ezaugarriak, antzeko erreferentziak, beste esparrutan aurki zitekeen antzeko jantzien erabilerak, …) eta garai hartan geuk izan genezaken blusaren erreferentzia agerikoena erabili genuen: Eguberritako puska-biltzetarako segizioetan gizonezkoak erabiltzen zuten blusa beltz satinatua. Beltza beharrean, gorriz egindakoa eta belaunerainoko luzera eman eta listo²⁴. Ez litzateke txarra izango jantzi honen inguruan orduan arakatu ez genuen informazioa xerkatuko balitz.

• Jantzia osatzeko zer falta zen erabakitzeko ez genuen irizpide zuhurrik. Davidek eta Faustinok, ohiko jantziekin ateratzen zirela plazara, painelua izanik ezaugarri bakarra eta hortik aurrera ezer gehiagorik ez. Beraz “uniforme” bat behar genuen bai hala bai eta modu sinpleenean irudikatu genuen hau: ikazkinak baziren partaideak, mendi lanerako izan zitekeen zerbait behar zuen; gure imajinarioan, mahoizko galtzak lanerako izan zitezkeen eta artilezko galtzerdiak eta abarkak mendirako balio zezaketen. Alkandora zuria, beste baten faltan, errazena zen konjuntoa osatzeko. Akaso uniforme baten bila joan beharra ez zen abiapunturik egokiena izan eta naif-egia ikazkinen irudia hain modu “ebidentean” erabiltzea.

• Momentu bakoitzeko bi jantzi: lehenago adierazi moduan hutsegitea izan zen soka-dantza axeri-dantzatik bereiztea, zeren eta horrek jantziak ere bereiztera eraman gintuen. Soka-Dantza egiteko blusa eta painelua kenduaz eta txapela jarriaz osatzen genuen beharrezkoa ez zen bigarren jantzia. Esan dugun moduan egungo bertsioan hau zuzendua dago eta dantzak osotasun egokiago bat du²⁵.

Bigarren aldian, dantzaren zenbait ezaugarri berrikusi ziren. Koreografiari dagokionez, esan dezagun egiteko modua asentatzen joan zela eta irizpide “organikoagoak” kontutan hartu zirela dantzari azken forma ematerakoan. Esaterako:

• Trantsizioak: lehen bertsioaren aldean bi filatik batera joatea eta alderantzizko trantsizioa, deia lekuan egin ondoren, oinez modu naturalean egiten hasi ginen; azken finean festa egiten zen herriko plazako markoan ipini behar genuen dantza eta ez agertoki batean non eboluzio bakoitza jariakorra eta neurtua izan behar duen, ikuslearen zerbitzuan²⁶.

• Hobetu zitezkeen beste eite batzuk berdin jarraitu zuten, esaterako soka-dantzari buruz birritan aipatutakoa, edo dantzaren “arima jatorrarenganako”²⁷ hurbilketekin ez asmatu izana.

Jantzien esparruan, borondate onez moldaketa garrantzitsu bat egin zen, ustezko “benekotasun” baten bila²⁸:

• Buruko painelua eta blusa gorria mantentzen baziren ere azken horren diseinua berrikusi egin zen, baina antzeko arropen erabileraren inguruan zer zegoen arakatu beharrean, gehiago joan zen moldaketa, lepoko irekiaren itxura estetikoetara.

• Lehenago azaldu bezala, plazako jarduna bi dantzez osatuta zegoela pentsatzeak, bi jantzi behar genituela ondorioztatzera eraman gintuen eta fase honetan diferentzia hori nabarmendu egin zen jantzietan, soka-dantzari itxura jasoago bat eman nahian:

  • Harizko alkandora bainikadunak, paparrean girgileria gehitxo zuena.

  • Galtza marradunak, dotoreziaren xerkan, etiketa jantziekin zer ikusi gehiago zuten oihal bereziak erabiliaz²⁹

  • Alpargata zuriek ordezkatu zituzten abarkak, modu egokian nire ustetan.

Garai honetan guztian, txistularien jardunak Iñaxio Aizpurua zaharrak emandako musika paperetan oinarritutako musikaz hornitu zuten dantza. Hasiera batean Xabier Esnal eta Iñaxio Aizpurua gaztea izan ziren lehenak dantza laguntzen, denbora gutxira Felix Martinez de Lezea atabalarekin sartu zelarik. Aizpurua soldaduskara joandakoan Jose Luis Etxeberriak eta bere taldeko txistulariek osatu zuten banda.

Axeri-dantza atalez atal

Dantzaren egitura eta eduki koreografikoari gain-errepaso bat, memorian gordetakoak kontutan, 50 urte pasa direnean.

Taldea bi lerrotan antolatutako nahi adinako dantzariz osatuta egon daiteke, buruzagi batek gidatua. Horrek korapilodun gerriko bat darama eta hartaz baliatzen da dantzariak zuzendu eta taldean bilduta edukitzeko.

Dantzaren zatiak hauek dira:

• PASEOA: garai hartan euskal dantzari buruz genuen imajinarioan, dantzaren zati hau izan zen gauza berezietan lehena, ez baikenuen antzekorik ezagutzen. Eguerdiko 12:00etan puntuan, Angelusaren orduan, bi lerrotan antolatutako dantzari taldeak hasiera emango zion dantzari plazari buelta emanez. Hau bera errepikatuko zuten beste zatien artean tartekatuz Korrikaren zatiraino. Lehenago azaldu dugun moduan Davidek eta Faustinok iradokitako “zortzikoaren pausoarekin” egiten omen zen eta ideia horren interpretaziotik dator orduan proposatutakoa eta egun egiten dena. Beraiek ez ziguten dantzatu eta guk egindakoari, nik gogoratzen naizenarengatik behintzat, ez zioten akatsik atera. Deiarekin³⁰ hasi eta bukatzen da eta honi buruz dudan zalantza da hori gure lagun informatzaileek esandakoa zen edo guk “lege onez” jarritakoa.

• AITARENA: aitaren eginez eta salto eta aireko jirarekin osatzen den aldaira honen unitatea zenbait aldiz errepikatuz burutzen da zati hau. Bi lerrotan daude dantzariak, elkarri begira eta egitea geroz eta azkarragoa da errepikapenak egiten diren neurrian.

• ZORTZIKOA: axeri-dantza edo Esku aldatzeko doinu bezala ezagutzen dena eta soka-dantzaren zati bat osatzen duena. Zortziko hau Joseba Agirrek erakutsitako dantzatzeko moduan egitea, oso egokia izan zela iruditzen zait. Bi lerrotan jarraitzen dute dantzariek eta buruzagiak ematen dio hasiera gero taldeko dantzariak banan bana dantzatu aurretik. Dantza amaitutakoan dantzari bakoitzak hurrengoari eskuz esku pasatzen dio korapilodun gerrikoa. Garai baten, harri bat eramaten omen zuen korapiloan gordea. Ez da zaila imajinatzen gerriko eramaileak zer nolako basakeria eragin zezaken horrela atondutako gerrikoarekin aurrean ihesi zihoan dantzaria astintzen zuenean. Gerrikoa jasotzen zuen dantzariak eman zionari jarraitzen zion korrika eta esaten zutenez lasterketa horiek plazatik kanpo ere distantzia luzean hedatu zitezkeen. Azken hori ideia erakargarria izanda ere, plazako eremutik ez ateratzea erabaki zen, dantzaren iraupena kontrolpean edukitze aldera.

• ORRATZAKOA: Paseotik bi lerrotan datozen dantzariak lerro bakarrera igarotzen dira, zati honi hasiera emateko. Dantzari bakoitzak eskuak aurreko lagunari jartzen dizkio sorbaldetan eta doinuaren erritmoan zangoak zabalduaz eta itxiaz markatzen da dantza. Taldeko dantzari bat da azpitik pasatzen dena ahalik eta ondoen zangoen itxierak saihestuaz eta goiko dantzariaren makurkerietatik ihesi. Garai batean orratz bat zeraman oztopo egiten zionari sartzeko³¹. Gaur egun, buruzagiarena da beheko dantzariak duen laguntza bakarra. Sarritan gogoratzen ziguten Adunako gure lagunek, zango azpiko pasadizoa amaitzerakoan lerroko lehenak lagundu behar ziola azpikoari altxatzen beso azpitik helduaz. Oroimenean zuten garai haiek non dantzari guztiak txandaka azpitik pasatzen ziren. Gure garaian, inoiz dantzari multzo bat, bata bestearen atzetik, trantzetik pasa bazen ere, azkenean aurretik aukeratutako bakar batek egitea erabaki zen³².

• TXINGOA EDO ILENTIA: zati honetan, aurrekoan bezala, bi lerrotatik datorren taldea bakarrera pasatzen da eta dantzariak esku batekin heltzen du aurreko dantzariaren sorbalda eta bestearekin aurrekoaren zango baten txorkatila. Horrela antolatuta eta musikak markatzen duen erritmoan lurrean duten oin bakarraren gainean saltoka (hortik TXINGO izenarena) hasten da taldea mugitzen “ziraun”³³ baten modura. Zer zango eman heltzeko eta ze esku jarri aurrekoaren sorbaldan dantza aurrera zioan neurrian aldatu zitekeen, ez baitzen erreza zango berdinaren gainean zati guztia dantzatzea. Buruzagiak eskuan daraman ilintiak markatzen du zati honen beste ezaugarria (hortik ILENTIArena). Berarekin zirikatzen du taldea alde baterako eta besterako lekualdaketak eraginez³⁴. Hasieran ez genuen ilintirik atera baina laster gureganatu genuen³⁵.

• KORRIKA: oraingo honetan dantzari taldea Paseoan plazaren fondoraino joaten da dantzan eta haren amaieran, biribilketaren doinu batekin korrika abiatzen da plazaren beste ertzeraino, buruzagia gerrikoarekin astintzen atzetik dutela.

• PERRA JARTZEA: bikoteka antolatuta, zaldunak zaldiari perra jartzearen imintzioa egingo dio. Hasieran zango batekin eta gero bestearekin. Amaieran zalduna zaldiarena egingo duenaren sorbaldetara igoko da hurrengo zatiari segida emateko.

• BORROKA EDO TORREA: aurretik aukeratutako bikote bat geldituko da besteak osatutako zirkuluaren barruan eta haren zalduna da gora igoko dena pixkanaka ohitura bihurtuko zen irrintzia botatzeko. DORREA osatu aurretik zaldun-zaldien bikoteak elkarren kontra jotzen dute BORROKAN, zeinek zein lurrera botako³⁶.

• BIRIBILKETA: dorrea desegin ondoren, eskutik helduta taldea mugitzen da soka-dantzari hasiera emateko.

• SOKA-DANTZA: lehenago adierazi dudan moduan, egun soka-dantza egiten den era, axeri-dantzaren beste zatien segidan integratua alegia, egiteko modu egokiena dela iruditzen zait. Hasieran zati hau, eremu berezi eta jasoago batera mugitu nahi izan genuen eta zentzu horretan ahalik eta molde dotoreenaren bila joan ginen. Goizaldik ohikoa zuen soka-dantzaren segida hartu genuen erabilgarriagoak izan zitezkeen beste erreferentzia batzuek kontutan hartu gabe, tartean, adibidez, Andoainen egin zitekeena. Nire iritzian dantza honek forma arinago bat hartu behar luke, zati esanguratsuenak bakarrik kontutan harturik.

 

Informazio gehigarria

• Gotzon Etxeberriak emandakoa: ustez 1903an Berastegin ateratako fotoa. Etxeberriatarren etxean, axeri-dantzari lotua zegoela esaten zuten. Erdian dagoen 15 urteko mutil kozkorra Agustin Etxeberria andoaindarra da Gotzon Etxeberriaren aitona, eta gauzak horrela, suposa dezakegu talde horretan andoaindarrak izango zirela. Agustin Etxeberria ezkondutakoan, Aizpuruatarrak bizi ziren etxe bereko lehen pisura joan zen bizitzera (Exkerraneako tabernaren gainera).

• Garai bateko axeri-dantzaren inguruan eta bere izate basaren legendari lotua, esaten zen dantzaren momenturen batean artabizarrak jartzen zirela dantzarien sudur zuloetan eta gero haiei su eman. Horrelako zerbait jasotzen du Juan Inazio Iztuetak idazten duenean “Batean illeti irazekiarekin buruzariak ematen die su sudurzuloetan lendanaz sartutaco mullo puscaetatic…”³⁷. Iztuetaren azalpenaren testuinguruan izan zitekeen iztupa oilaskoen sudur-zuloetan sartu izana eta ez dantzarienetan …³⁸.

• Adunan eta Andoainen egiten den axeri-dantzak, lehen begiradan, ez du antzekotasun handirik Hernanin egiten denarekin, nahiz eta edukiak eta testuingurua ikusirik sail bereko dantzak bezala kontsideratu ditzakegun. Gure axeri-dantzaren bilaketa hasi genuenean Hernanin dantzatzen zuten berea, Mazkuri-Dantza bezala ezagutzen zena. Errenterian dantzatzen dena Andoainen ikasitakoa da, oker ez banabil.

• Axeri-dantza Lizar-Makil taldetik herrira zabaltzea erabaki zenean, Gotzon Etxeberriari eskatu zitzaion kartela egin zezan. Garai hartan (1978 urtearen bueltan edo) berak eginak zituen dantzari buruzko marrazki sail bat eta bertatik hartutako bat izan zen kartelaren motiboa (dantzari bat zortzikoa dantzatzen):

• Gotzonek, axeri-dantzaren inguruan egindako marrazkietako beste batekin beste kartel bat osatu zuen honako jaialdi honen berri emateko:

• Gotzonek axeri-dantzaren inguruan egindako marrazki sailetik beste bat, dorrearena (1978):

• Argiako dantzarien peskizak: lehenago adierazi dudan moduan Lizar-Makileko dantzariak Adunara joaten hasi ziren garaian bazebiltzan handik Argia taldeko hirukote bat (Aristizabal, Lizarribar eta Urdangarin). Eginak zituzten bilera batzuk David eta Faustinorekin. Hemen beraiek ikerketa lanetan erabiltzen zituzten fitxetan jasotakoa gure dantzari buruz (pdf).

• 34-AxD Bixente Olano 1984-2 (Iñaki Arregiren artxibategia): berak idatziz utzitako oroimenak gogoratuz (pdf).

• 35-AxD Juan Antonio Urbeltz (Iñaki Arregiren artxibategia) (pdf)

Egun Urbeltzek ez ditu aurkitu Aizpuruarekin izandako bileran hartutako oharrak

• 37-AxD JA Urbeltz- Vagina dentada y otros elementos en ritos de iniciación (Iñaki Arregiren artxibategia) (pdf)

• 32-AxD Azeri dantza Egin 1983-07-19 (pdf)

• Adunako Azeri-Dantza eta Oilasko-Joku 1983. urtean, Mendi-Alde Euskal Dantza Taldeak egindako txostenaren inguruan ohar batzuk ondoren. Garai horretan beraiek egindako elkarrizketen artean Lizar-Makileko jendeari (Juantxo Arregirekin eta Txusma Irustarekin nagusiki) egindakoak daude eta dantza eta jantziaren deskribapenaren atalak Andoaingoek egindakoan oinarritzen dira:

  • Lokalismoak: ez dakit zertan oinarritzen den Adunari, espresuki atxikitzeko dantza, Andoain alboan utzirik. Horrela 8. orrialdean, Adunari buruz ari dela, dio “… y que antiguamente la realizaban los pastores que bajaban del monte y se unía todo el pueblo o mejor dicho el que quería, y a diferencia de Andoain (que antiguamente también se ejecutaba), en la que los promotores, por llamarlo de alguna forma, eran los carboneros, que llegaban por las montañas desde Leitza (Nafarroa)”

“Antiguamente” hitzaren haritik ikuspegi tenporalari helduta, garai bertsukoak (pasa den mende hasierako urtetakoak) dira lekukotasunak bai batekoak nola bestekoak, nahiz eta litekeena izan Adunan izatea dantzatu zen azken aldia. Bestalde, anekdotatik kanpo, ez diot inongo transzendentziarik ikusten batean artzainak eta bestean ikazkinak izatea dantzatzen zutenak esatea, kontutan hartuta Aduna eta Andoain bata bestearen ondoan daudela (4 kilometro).

Beraz, zuzenagoa litzatekeela iruditzen zait, Beterri terminoa erabiltzea inklusiboagoa delako eta orokorragoa izanik sinesgarriagoa egiten delako.

• Jantzia: 9. orrialdean azaltzen den deskribapenari testuingurua falta zaio hor azaltzen dena tradizioz jasotako jantzia bezala ulertua izan ez dadin. Zentzu honetan, esan behar dena da deskribatutako hori Andoaingo dantzariek ASMATUTAKO jantzia dela non elementu jator bakarrak, buruko painelua eta blusa gorria diren (eta azken hau Aizpurua txistulariak esandakoaren araberakoa). Honi buruz zenbait gogoeta egin dira idatzi honen aurreko orrialdetan.

• Koreografia eta zatien deskribapena: beste puntuan bezala, testuinguru baten falta antzematen da, gerora azaltzen diren zatien deskribapenen oinarria edo mamia (batez ere zehazki azaltzeak ematen dion egiazkotasunaren itxura kontutan) modu egokian ulertua izan dadin. Dantzaren zati ezberdinen dantzakera eta zenbait eboluzio koreografikoak, jantziaren kasuan bezala, Andoaingo dantzariek ASMATUTAKOAK izan ziren, Adunan jasotakoa osatzeko. Nola nahi ere zati ezberdinak eta horien eboluzio nagusiak, Davidek eta Faustinok esandakori jarraituz, berezkoak dira. Zentzu horretan eta txostenean erabiltzen den deskribapen zehatza egin behar bada, zuzenena behar luke jatorrizkoa asmatutakoarengandik ezberdintzea. Lehen esan bezala, honi buruz zenbait gogoeta egin dira txosten honen aurreko orrialdetan. Balio beza adibide honek: 13. orrialdearen hasieran “… los dantzaris tienen que calcular y preveer, que al caer, han de estar colocados todos en una fila, hecha en el centro de las dos anteriores”. Eboluzio akrobatiko honen zentzugabekeriari buruz zerbait esana dago lehenago. Eboluzio hau ez da jatorrizkoa eta horrela azaltzen ez bada txostena irakurtzen duenak ulertu dezake horrela zela berez.

• 1978ko San Joan egunean egindako axeri-dantzaren grabaketa: RAKT (Rikardo Arregi Kultur Erakundeak) eskatuta Iñaki Eizmendiren zuzendaritzapean, Xabier Garciak eta berak Andoaingo Goiko Plazan burututako grabaketa da. Super-8 formatuan jaso zen eta 2017 eta 2018 urtetan Iñaki Zabalak digitalizatu zuen. Juantxo Arregiren bidez, Axeri-Dantzaren taldeari eman zitzaion. Bertan lehen etapan egiten zen moduko Axeri-Dantza ikus daiteke.

Oin-oharrak