Zirtzilen liluraz, dantzarien funtzioaz

Libertimendu sasoi betean gara. Hartara, Euskal Herriko hainbat txokotan dantza, musika, antzerkia eta bertsoa uztartzen dituzten joko hauetaz gozatzeko garaia izateaz gain, aste hauek izaten dira momentu aproposena ere disziplina honi buruzko gora-beherei erreparatu eta hausnartzeko. Azken hamabost urteotan azpimarratzeko moduko loraldia bizi badute ere, azken hilabete luzean entzun eta irakurri ditudan hainbat iritzik kezka bat adierazten dute eta dantzarekin harremana duen neurrian, hemen xokoa egin nahi nioke ardura horri. Hiru zertzelada:

1- Urtarrilaren 14an elkartruke interesgarria egin dugu Iruñean Baigurako libertimenduko eta Iruinkokoko kideon artean. Baigurarrek bolant-dantzari talde berria muntatu dute libertimendurako eta laguntza xumea eskaini diegu azken hilabeteotan. Iruinkokoaren sorkuntza prozesua ezagutu nahi izan dute eta hitzalditxoa antolatu dugu, eta ondotik, ohi bezala, solasaldian eta neurri librean heldu da idea-truke interesgarriena. Besteak beste, Iñaki Etxelekuk galdetu digu ea Iruñean nola egiten dugun —Libertimenduko— dantzarien duintasuna bermatzeko, Otxondoz edo Ibañetaz haraindi galera bat nabari baitute.

2- Otsailaren 10ean Ortzadar Euskal Folklore Elkarteak bere urteroko jardunaldiak antolatu ditu. Dantzaren bilakaera Nafarroa Beherean hizketagai izan dute Jojo Bidartek eta Antton Lukuk. Haien hitzaspertu ondoko solasaldian berriz ere agertu da kezka bera. Horrela adierazi du Antton Lukuk.

Ni beldur naiz, Faustin Bentaberrik bezala finitzea. Erran nahi baita, hemendik hogei urtera pasako dela norbait eta esanen duela (nigatik): honek dena xintxikatu du! Uste dut zirtzilena biziki ontsa dela, baina poxi bat hartzen du —eta prezeski Iruñean ez, biziki ontsa atxikia delako hor oreka— toki gehiegi. Inauteria egon behar da, erran nahi dut: inauteria ez da tobera. Zirtzilak gaia ekartzen du inauterira, baina ez da leku bat, non pulpitotik ari den esplikatzen jendeari nola bizi behar duen hemendik aitzina, eta non gainontzeko guztia apaingarri den. Eta arrisku hori ikusten dut, dantzaren kaltetan. Eta komunitatea dantzak du egiten. Izugarri inportant iruditzen zait konzientizatzea zer egin nahi dugun libertimenduaren espazio horretan, zeri lotzen diogun plazerra eta besta. Niretako izugarri inportanta da zirtzila egon dadin zirtzil, bertsolaria bertsolari eta dantzariari ematea askoz leku biziki gehiago. Oraiko apostua hori da ene ustez. Entzuten dira saiakera berriak "bolant talde berri bat muntatuko dugu" eta halakoak eta biziki inportanta da hori, hori baita oinarria. Optimista naizen? Ez oraino!

3- Otsailaren 25ean Joanes Etxebarriaren erreportajea argitaratu du Berriak, Amaia Maitia gazte garaztarrak libertimenduei buruz egindako ikerketa kari. Hor ere hirugarrenez, kezka bera. Etxebarriaren erreportajetik hartuak dira ondoko hitzak:

Iruñean ere zakurrak ortozik

Ohore eta plazer egiten dute Iparraldetik jaso ditugun hitz goxoek, baina...

Aurtengo otsailaren 19 Iruinkokoa egin dugu eta hainbat lagunek kokoxuri dantzarien lana goraipatu badute ere, hemen ere kosta zaigu kokobeltz zirtzilek sortzen duten —gehiegizko— lilurari aurre egitea. Iruinkoko osteko bestan, Duguna dantza taldeko dantzari gaztetxo bati bota diot: - zer, beraz, heldu den urtean kokoxuri? - Ez, ez, ni kokobeltz!

Kokoxuriak kokobeltz nahiz, eta kokobeltz nagusia etorri behar zentzu pixka bat jartzera: 2021 urteko Iruinkokoa bereizita egin behar izan dugu kokoxuriek eta kokobeltzek, batzuk Iruñeko periferietan aritu dira dantzan, besteak alde zaharreko erdigunean, izkutuan, zirtogintzan. Eta goiza bururatu eta berriz denak elkartu garenean, Oier Zuñigak, zirtzilen trebatzaile lanak egin dituen lagunak, horrelako zerbait bota du: Egin dugu bai! Bada zerbait! Baina kokoxuririk gabe, honek ez du zentzurik! 

Horrek bat egiten du berriki Antton Lukuk esan dituenekin Basilika podkasterako egin dioten elkarrizketan:

Libertimendua eraiki duten sortzaile horiek ez dute sinisten artista osoaren nozioan. Mentalitate popularrak ez du sinisten artista integralean. Beraz, helburu artistikoa erdiesten da talentuen partekatzetik. Libertimenduaren oinarrian halako trinitate bat bada. Erligio kristauean den bezala jainkoa (hitza), semea (gorputza) eta izpiritu santua (artea), libertimenduan, bertsoa, dantza eta musika dira. Eta pertsonaia bakar batek ez dituenez talentu horiek guztiak biltzen, banaka baina elkarrekin aurkezten ditugu plazan eta hiruen arteko detonatzetik, agertzen zaigu artea.

Dantzariaren funtzioa

Osagaiak nahastuz aktibatzen diren itsasgarrien gisan, osagaietako baten faltak —edo ahuleziak— nahasturaren akatsa dakar. Eta nahastura horretan zein funtzio jokatzen du dantzariak bada? Aurtengo urtarrilean, Baigurako lagunekin elkartukea egin dugunean Oier Zuñigak berriz bota du erdi isil-misilka: Dantzariek dute errituala bermatzen! Gure kokoek ere entzunen al dute?!

Eta Oierren hitzek zer pentsa eman didate. Libertimenduan, jakina da, zirtzilek eta dantzariek funtzio ezberdinak dituzte. Batzuk agerikoak eta besteak lausoagoak. Iluntasunarekin eta argitasunarekin zerikusia duten eta begi-kolpe hutsez ikusten ditugunetik haratago, badira beste zenbait. Esaterako, zirtzilek azken urteko berri dakarte, aktualidadea, borborka, anabasean, urtetik urtera aldatzen dena, gainera. Berritasun horren kontrakoa da errituala, pausa, gauza bera behin eta berriz errepikatzea. Eta behin eta berriz errepikatzen ditugun ekintzak —arnastea, jatea, edatea, lo egitea...— oharkabeanago pasatzen bazaizkigu ere, horiek dira oinarria, horiek gabe ezin biziraun! Eta horiek dira libertimenduetako dantzariak, urtero dantza berak errepikatuz, xingola eta gingilez apainduak, eguneroko zurrunbilotik aterarazten eta —Margaret Bullen-ek liokeen bezala—  denboraz kanpoko beste denbora batean kokatzen gaituzten pertsonaiak. Arnasik, jan-edanik, lorik... gabe ez da bizitzarik eta dantzaririk gabe, beraz, ez da libertimendurik!

Tik-tok-eko bideoen iraupen laburrez gure bizitza frenetikoak neurtzen ditugun garaioten, inauteriak eta beraz, libertimenduak —eta esandakoaren arabera, dantzan egiteko ekintzak berak ere—hortik landako beste denbora eta espazio berezi batera garamatzate. Eta denbora horretan beste lege batzuek agintzen dute. Xabier Etxabek soinuberri aldizkariko 13. alean proposatzen digunez, beti gauza bera egitearen grazia berreskuratu beharko genuke. Sentsibilidade berezi bat garatu beharko genuke, horretaz eta bere garrantziaz jabetzeko, behin eta berriz gure buruei mantra errepikatuz! Dantzariek dute errituala bermatzen!

Baina horrekin ere ez da aski, nire ustez! 

Ezingo dugu ardura guztia zamatu zirtzilek eragindako lilurari edo sinbolikaren ezezagutzari. Dantzariok ere izanen dugu ardurarik. Folklorizazio garai batzuen ondotik, libertimenduak espazio natural eta berezkoa —lur goxo bat— eskaintzen dio dantzari. Eta gure dantzak loratuko badira, ongi ureztatu eta ongarritzearen garrantzia nabari eginen zaigu. Dantza prestigiatzeko zenbait neurri begitantzen zaizkit niri garrantzitsu:

• Dantzaren trebaketari denbora eskaini beharko genioke (zirtzilek haien jelkaldiak lantzeari eskaintzen dioten denbora bera, gutxienez), pilotaria pilotan ari den bezala dantza gaitezen dantzariok!
• Ez da dantzarik musikarik gabe. Areago, dantzaria eta musikaria bat dira —edo izan beharko lirateke—. Musika da dantzariondako olatua dena surflariarendako. Musikak kulunkatuko gaitu edo taulatik jaurtikiko. Hartara, dantzarien eta musikarien arteko harreman hautsia berrezarri behar genuke gure dantzei eman nahi diegun estetika musikalak adosteko, dantzarako jotzearen esanahiean elkar-ulertzeko, bi disziplinen artean sortutako ehunaren hari solteak fintzeko. Musikaren indarra ezinbestekoa zait niri, dantzak oraindik jauzi bat egin dezan gora.
• Dantza dotoretzen duten gainontzeko elementuak ere aintzat hartu beharko genituzke. Esaterako, janzkera. Batetik, bolanta ordezkatzen duenaren araberako jantziak atonduz eta (ber)sortuz, eta bestetik, horiek modu txukunean jantziz. 

Bide horretan aurreratzea posible dela erakutsi dute aurten Baigurako libertimenduko bolantek. Bada non so egin! Zain ditzagun dantzariak, beraz, libertimenduaren artefaktoa osoki detonatu dadin!