Ezpata-dantzak Euskal Herrian: tradizio zaharra boladan da XXI. mendean

Gure jaietan ezagutzen ditugun zenbait ezpata-dantza tradizio luzeko dantzak dira. XXI. mendean ezpata-dantzen loraldia bizitzen ari gara. Hainbat herritan sortu dira ezpata-dantza berriak eta festaren erdigunean txertatu. Ezpatak, makilak, alabardak edota bordoiak eskuetan segizioan, elkar gurutzatuaz zubiak, arkuak eta larrosak eginez aritzen dira ezpata-dantzariak. Erritual, protokolo, ospakizun berezi, Korpus egun, San Joan eta tokian tokiko santutegiaren araberako jai-egun handienetan ezpata-dantzak izan dira izar distiratsuenak XVI. mendetik aurrera Euskal Herrian.

Zubiak dira euskal ezpata-dantzetan ageri zaizkigun egitura koreografiko arruntenak. Ganbaradun arkuak ere egiten dira, ohorezko pasabidea eskainiz agintari eta omenduei. Arrosak ere egiten dira; dantzariek ezpatak elkar gurutzatuz arrosa edo parrilla deitzen zaion izar-erako egitura borobila osatzen dute eta gidaria, kapitaina, banderaria edo maisu zaharra altxatzen dute bertan.

Sarrera honetan aipagai ditugun ezpata-dantzetan dantzari bakoitzak ezpata bat heldulekutik hartzen du eta beste ezpata bat puntatik. Horrela, dantzariek ezpaten muturrak elkarri emanez katea osatzen dute. Ezpata-dantzariak izenarekin ezagutzen dira gehienak, baina zenbaitek ez darabilte benetako ezpatarik ere. Deban eta Lesakan koloretako xingolaz apaindutako makilak darabiltzate, Lakuntzan egurrezko makilak, Tolosan alabardak edota Beran sokak.

Badira ezpata-dantza non dantzariak ez diren ezpaten bidez elkar-lotzen, baizik eta ezpata eta makila laburragoekin elkarren arteko borroka itxurako keinuak eta kolpeak elkar trukatzen dituztenak, Durangaldeko dantzari-dantzako ezpata-dantzak adibidez. Ez gara horietaz ariko honako honetan, ezpatak elkar-lotuz sokak eta bestelako egiturak osatuz dantzatzen diren ezpata-dantzetaz ari gara hemen.

Agiriek erakusten dutenez aspaldiko ohitura izan dira ezpata-dantzak Euskal Herrian, baina XIX. eta XX. mendeetan galtzen joan dira batzuk. 1970etik aurrera Gipuzkoako ezpata-dantzaren egitura osoa berreskuratzeko ikerketa eta sustapena bultzatu zuen Argia dantzari taldeak, eta bere emanaldietan eta bestelako ekitaldi batzuetan (Larramendiren urteurrenean, Anoetako estadioaren inaugurazioan edo Kursaaleko kuboen inaugurazioan, adibidez) dantzatu zuen, 1988-1994 bitartean herriz herri eskaini ziren Zortziko eta Alakiketan ikuskizunetan ere.

2003. urtean Gipuzkoako Urrezko dominaren ekitaldian hasi zen ezpata-dantza eskaintzen Argiako zuzendari Juan Antonio Urbeltzen ekimenez, eta 2005ean Arrateko (Eibar) zelairatu zen Argiak berreskuratutako lau lerroko ezpata-dantza eredu hori, ondotik herriz herri Beasain, Iruñea, Elgoibar, Andoain, Miarritze, Sestao, Portugalete edo Burlatara hedatu den ezpata-dantzen loraldia abiatuz.

Alkate-dantza (Lakuntza)

• Noiz: Urtarrilaren 20an, San Sebastian egunean, Korpus egunean eta Lakuntzako Pertza egunean, abuztuko Ama Birjinaren egunaren ondoko igandean.

• Non: Lakuntzako plazan.

• Nork: Kintoek.

• Noiztik: 1936ko gerran dantzatzea utzi eta 1970eko hamarkadan hasi ziren dantzatzen berriz.
• Tresnak: Makilak.

 

Ezpata-dantza (Hendaia)

• Noiz: Bixintxo jaietako igandean.

• Non: Hendaian.

• Nork: Mutxiko elkarteak.

• Noiztik: 2022tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Ezpata-dantza (Sestao)

 

• Noiz: Udaberriko lehen asteburuan.

• Non: Sestaon.

• Nork: Eusko Lorak dantza taldeak.

• Noiztik: 2018tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Legazpiko ezpata-dantza (Legazpi)

• Noiz: Maiatzaren 3an, Santikutz egunean eta Mirandaola egunean, Santikutz egunaren ondorengo igandean.

• Non: Legazpiko plazan eta Mirandaola baselizan.

• Nork: Sustraia dantza taldeak.

• Noiztik: XV. mendeko agiriak daude.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Santa Krutz ezpata-dantza (Andoain)

• Noiz: Maiatzaren 3an, Santa Krutz egunean.

• Non: Andoainen.

• Nork: Urki dantza taldeak.

• Noiztik: 2008tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Legazpiko ezpata-dantza (Legazpi)

• Noiz: Mirandaola egunean, maiatzaren 4 ondorengo igandean.

• Non: Mirandaola baselizan.

• Nork: Sustraia eta Korosti dantza taldeek.

• Noiztik: XV. mendeko agiriak daude.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Loinazko San Martin ezpata-dantza (Beasain)

• Noiz: Jasokundearen ondorengo astelehenean.

• Non: Beasaingo Loinazko San Martin Basilikan.

• Nork: Herriko gaztetxoek.

• Noiztik: 1808koa da aipu zaharrena.

• Tresnak: Ezpata txikiak

 

Korpus ezpata-dantza (Zangoza)

• Noiz: Korpus igandean.

• Non: Zangozan.

• Nork: Rocamador dantza taldeak.

• Noiztik:
• Tresnak: Ezpata ertainak.

 

Korpus ezpata-dantza (Donostia)

• Noiz: Korpus igandean.

• Non: Donostiako Artzain Onaren katedral inguruan.

• Nork: Goizaldi dantza taldeak.

• Noiztik:
• Tresnak: Ezpata txikiak.

Portugaleteko ezpata-dantza (Portugalete)

• Noiz: Ekainaren 15ean.

• Non: Portugaleten.

• Nork: Elai Alai dantza taldeak.

• Noiztik: 2016tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Ezpata-dantza (Arizkun)

• Noiz: Ekainaren 23an, San Joan bezperan.

• Non: Arizkun.

• Nork: Arizkungo ezpta-dantzariak.

• Noiztik: 2022tik.
• Tresnak: Egurrezko ezpata luzeak.

Bordon-dantza (Tolosa)

 

• Noiz: Ekainaren 24an, San Joan egunean.

• Non: Tolosan.

• Nork: Udaberri dantza taldeak.

• Noiztik: 1321ko Beotibargo batailan dituela sustraiak diote.
• Tresnak: Alabardak

Irungo ezpata-dantza (Irun)

• Noiz: San Martzial aurreko igandea.

• Non: Irunen.

• Nork: Kemen dantza taldeak

• Noiztik: 2022tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Antiguako ezpata-dantza (Zumarraga)

• Noiz: Uztailaren 2an, Santa Isabel egunean eta abuztuaren 15ean, Ama Birjinaren egunean.

• Non: Zumarragako Antiguako ermitaren inguruan eta Zumarragako plazan.

• Nork: Irrintzi dantza taldeak.

• Noiztik: Antiguako erromeria 1539. urtean sortu zela adierazten duten datuak daude eta zenbait adituren arabera ezpata-dantza ordutik egiten da. Hala ere, 1656tik dago dokumentatuta. 
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

San Fermin ezpata-dantza (Lesaka)

• Noiz: Uztailaren 7an, San Fermin egunean.

• Non: Lesakan.

• Nork: Lesakako ezpata-dantzariek.

• Noiztik: 
• Tresnak: Makilak.

Ezpata-dantza (Añorga, Donostia)

• Noiz: Uztailaren 16an, Karmen egunean.

• Non: Añorgan.

• Nork: Arkaitz dantza taldeak.

• Noiztik: Karmen egunean 1968tik, egungo formatuan 2009tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Ezpata-dantza (Burlata)

• Noiz: Ekainaren 24an, San Joan egunean.

• Non: Burlatan.

• Nork: Larratz dantzari taldeak.

• Noiztik: 2024tik
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Bordon-dantza (Bera)

• Noiz: Abuztuaren 3an, San Esteban egunean.

• Non: Berako plazan.

• Nork: Gure Txoko dantza taldea

• Noiztik: 1880koa da jasoa dagoen lehen informazioa.
• Tresnak: Pordoiak, sokak.

 

Dantza (Lanestosa)

• Noiz: Abuztuaren 5ean.

• Non: Lanestosan.

• Nork: Lanestosako dantzariak.

• Noiztik: 500 urte baino gehiagoko dokumentuetan ageri da.
• Tresnak: Makila malgu eta luzeak.

Begoñako ezpata-dantza (Bilbo)

• Noiz: Abuztuaren 15ean, Ama Birjinaren egunean, eta urriaren 11n, Begoñako Amaren egunean.

• Non: Begoñako baselizan.

• Nork: Beti Jai Alai dantza taldeak.

• Noiztik: 1997tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Ezpata-dantza (Donostia)

• Noiz: Abuztuaren 15ean.

• Non: Donostiako Alde Zaharrean.

• Nork: Arkaitz dantza taldeak.

• Noiztik: 2012tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

San Roke ezpata-dantza (Deba)

• Noiz: Abuztuaren 16an, San Roke egunean.

• Non: San Roke ermitan.

• Nork: Gure Kai dantza taldeak.

• Noiztik: 1845ekoa da aipamenik zaharrena.
• Tresnak: Makilak.

Arrateko ezpata-dantza (Eibar)

 

• Noiz: Irailaren 8an, Arrateko Amaren egunean.

• Non: Arrateko baselizaren inguruan.

• Nork: Kezka dantza taldeak.

• Noiztik: Egungo formatuan 2005etik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Hondarribiko ezpata-dantza (Hondarribia)

• Noiz: Irailaren 9a.

• Non: Hondarribian.

• Nork: Kemen dantza taldeak

• Noiztik: 2022tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Igartzako ezpata-dantza (Beasain)

 

• Noiz: Iraileko bigarren larunbatean.

• Non: Igartza jauregi inguruan.

• Nork: Aurtzaka dantza taldeak.

• Noiztik: 2007tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Xemeingo ezpata-dantza (Markina-Xemein)

• Noiz: Irailaren 29an, San Migel egunean.

• Non: Markina-Xemeingo Arretxinaga auzoan.

• Nork: Zerutxu dantza taldea.

• Noiztik: Lehen datuak 1906koak dira.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

Igantziko ezpata-dantza (Igantzi)

• Noiz: Irailaren 29an, San Migel egunean.

• Non: Igantzin.

• Nork: Herriko gazteek.

• Noiztik: 2004an berreskuratu zuten.
• Tresnak: Makilak.

 

San Fermin Aldapakoaren ezpata-dantza (Iruñea)

• Noiz: Irailaren 25tik gertuen dagoen igandean.

• Non: Arrotxapean, San Fermin Aldapakoan.

• Nork: Duguna dantza taldeak.

• Noiztik: 2009tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Errosarioako Amaren ezpata-dantza (Elgoibar)

• Noiz: Errosario egunaren ondorengo igandean.

• Non: Elgoibarren.

• Nork: Haritz dantza taldeak.

• Noiztik: 2009tik
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

San Martin ezpata-dantza (Miarritze)

• Noiz: San Martin egunetik igande hurbilenean

• Non: Miarritzen.

• Nork: Maritzuli dantza taldeak.

• Noiztik: 2014tik (azken urteetan ez da egin).
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Urrezko Dominaren ekitaldiko ezpata-dantza (Donostia)

• Noiz: Abenduan, Gabon aurreko astean edo aurrekoan.

• Non: Donostian, Gipuzkoako Diputazioaren egoitzaren aurrean.

• Nork: Gipuzkoako hainbat dantza taldetako dantzariek.

• Noiztik: 2003tik.
• Tresnak: Ezpata luzeak eta txikiak.

 

Azpilagañako ezpata-dantza (Iruñea)

• Noiz: Abenduaren 23an.

• Non: Arrosadia eta Azpilagaña auzoetan.

• Nork: Oberena danzta taldeak.

• Noiztik: 2018tik.
• Tresnak: Makilak.