Txalapartari buruz

Txalaparta eta mairu-baratzari edo Pirinioetako cromlech-ari buruzko bi saiakera idatzi nahi ditut, joan den mendeko 60ko hamarkadaren erdialdean euskal etnografia ikerketen erdigunean zeuden bi tresna. Beraz, beste itzulingururik gabe, txalapartarekin hasiko naiz.

Jorge Oteiza 60ko hamarkadaren erdialdean ezagutu nuen Hondarribiko Arma Plazan, Fernando Larruquert eta Nestor Basterretxearen Ama-Lur filmatzen ari zirela. Ia 40 urtez izan genuen harremanean, izaera sinbolikoko arrazoibideak deskubritzea eta ezartzea lortu nuen, urte haietan interes handia pizten zuten aipatu ditudan tresna kulturalen inguruan: txalaparta eta mairu-baratza edo Pirinioetako cromlech-a. Txalapartarekin lotuta, Jorge Oteizak txalaparta ahotsaren esanahi etimologikoari buruzko nire hipotesia bultzatu zuen liburuarekiko interesa agertu zuen.

Garai hartan txalapartari buruzkoak Lasarteko familia batetik zetozen, Sausta baserriko Zuaznabar anaietatik eta Joxeanton eta Jesus Artze Ez Dok Amairuko kide ziren anaietatik. Txalaparta komunikazio tresna primitiboa bihurtu nahi izan zen, komunitate tribal afrikarrek danborrak erabiltzen zituzten bezala; baina egia esan, Gipuzkoako herri batzuetan txalapartaren soinua haurren zalapartarekin lotzen zen: “ez egin zalapartarik”.

Garai hartan, Argia euskal dantzari taldea, Marianek – nire emazte maiteak – eta biok zuzentzen genuena, Arte Garaikideko Euskal Eskolako parte zen. Oteizak Herri-arteen atalean sartu gintuen, eta nire abizena bertan kokatu zuen. Garai hartan, Oteizak akuilatuta, eta eztabaidan zeuden hainbat korronte intelektualek eraginda, eta, jakina, Iñaki Aginaga Beristain gure gidari politikoak bultzatuta, nire irakurketek askotariko gaiak jorratzen zituzten; hemen ditut, etxean, dozenaka liburu, azpimarratuta dituztenak niretzat interes handienekoak ziren atalak – eta hala izaten jarraitzen dute, dena esan behar da –.

Garai hartan interesatzen zitzaizkigun herri-tradizioen artean – musika-tresnak, jakina – txalaparta ere bazegoen. Mircea Eliaderen El chamanismo y las técnicas arcaicas del éxtasis (Fondo de Cultura Económica, Mexiko, 1960) liburuaren irakurketa sakon batetik abiatuta aztertu nuen haren sinbolismoa.

Liburu horren irakurketa zehatzak eta aitarekin izandako solasaldi batek ondorio oso argigarrietara eraman ninduten: unibertso sinboliko eta teoriko susmagaitzbaterako ateak ireki zizkidan, eta dantzak, inauteriak eta euskal folkloreko beste gai batzuk aztertzeko tresna inspiratzailea izan zen. Eliaderen testuan, zaldia aktiboki agertzen zen Siberiako herrien gurtza xamanikoan.

Tradizio haietan, zaldia psikoponpoa zen, hau da, arima hilen gidaria zen, bizitzaz harago, arima zerura edo infernura eramateko eginkizuna zuen. Eliaderen liburuan irakur daitekeenez, danborra xamanaren zaldia da; horregatik, xaman altaikoen pandero ikusgarriak zaldi baten irudia darama marraztuta larruazalean, eta buriaten artean, berriz, animalia beraren larruarekin egiten da panderoaren danbor-larrua. Era berean, Siberiako zenbait tradiziotan aipatzen duten hitzaren esanahi bikoitza hartu nuen kontuan. "Danborra" eta "gezia" hitz berarekin deitzen dira; izan ere, xamanak danborra jotzean, haren arima ziztuan ateratzen da beste mundura, gezi bat balitz bezala.

Egun haietan txalaparta ahotsaren zentzu etimologikoa bilatu nuen aitari galdetuta. Berak ez zuen instrumentua ezagutzen, eta nik hala eskatuta txalaparta hotsari buruz galdetu nionean, lehenengo zuzenketa fonetikoa egin zidan: txalaparta ez, zalapartaka: "zaldiaren trostatik galopara". Berak jakin gabe, nik buruan nenbilkien ideia nagusiari zegokionez, emandako erantzunak dianan jo zuen bete-betean, ideia horrek tresna primitiboa erakusten baitzuen: zaldiaren edo behorraren progresioak bere izaera psikoponpoan, trostatik galopera pasatzea.

Aurkikuntza garrantzitsu hura poltsikoan nuela, arratsalde hartan bertan Arte Garaikideko Euskal Eskolaren bilerara joan nintzen, dekorazio eta diseinu denda batera, Jorgeren lagun Nestor Basterretxea eskultoreak partea zuen negoziora. Gogoan dut han zirela, besteak beste, Jorge Oteiza eta Joxeanton Artze, Peña Gantxegi arkitektoa, Remigio Mendiburu eskultorea, Jose Antonio Sistiaga margolaria eta Jose Luis Zumeta, hura ere margolaria eta hura ere margolaria, baita Ez Dok Amairu taldeko kideak ere. –Remigio Mendibururen Txalaparta eskultura hartu zuten taldearen ikur gisa–.

Beste ezertaz arduratu gabe, han bota nuen txalapartaren hotsari buruzko nire hipotesia, eta ondorioz, instrumentuari eman behar genion esanahia. Jorge Oteizak erakutsitako interesaz gain, ez dut uste gainerako parte-hartzaileei arreta handirik piztu nienik. Garai hartan, Jorge Oteizak interes handia zuen paleolitikoko labar-arteko zalditxoak aztertzekoa; horregatik utzi nion liburua, interes handiz irakurri zuen; bere oharrekin gordetzen dut.

Nolanahi ere, orduko lehen ondorio haiek nirekin jarraitzen dute. Duela urte batzuk ikertzaile frantses batek elkarrizketatu ninduen, eta elkarrizketa irudiz grabatu zuen. Zoritxarrez ez nuen gorde izan genuen elkarrizketaren erreferentziarik, baina, funtsean, 1966an bizi izandako istorio txiki honi buruzkoa izan zen.

Azkenik, hau guztia Mircea Eliaderen 161-162 orrialdeetan jasotako liburutik hartutako lerro hauek osatzen dute:

BAI ULGAN Y EL CHAMAN ALTAICO

Consideremos algunas observaciones acerca del ritual que acabamos de analizar. Se ve claramente que está formado por dos partes distintas, de ningún modo inseparables: a) el sacrificio al Ser celeste; b) la ascensión simbólica del chamán y su comparecencia con el alma del animal sacrificado, ante Bai  Ulgan. En la forma en que se nos dio a conocer durante el siglo XIX, el sacrificio altaico del caballo recordaba los sacrificios ofrecidos a los Seres supremos celestes en el extremo norte de Asia, rito conocido también en otras partes dentro de las religiones más arcaicas y que no exige, en modo alguno, la presencia de un chamán sacrificador. En efecto, y como ya hemos dicho, muchos pueblos turcos conocen el mismo sacrificio del caballo al Ser celeste, sin acudir, no obstante, al chamán. Fuera de los Turco–Tártaros, el sacrificio del caballo lo practicaba la mayoría de los pueblo indoeuropeos y siempre consagrado a un dios celeste o de la tempestad. Puede pues conjeturarse legítimamente que el papel del chamán en el rito altaico es reciente y apunta a otros hitos ajenos a la ofrenda del animal al Ser Supremo.

Gure zalapartaka, nire ustez, berreskuratu beharko genukeen espiritualtasun arkaikoa da. Zaila da proposatzen dudana aurrera eramatea, kontua da, ez gehiago, ez gutxiago, oholetik irtendako zaldiaren trosta eta galopa gure hiletetara ekartzea.

Beraz, eliza barruko errituala amaitu ondoren, eliz atarian, beilatoki batean, edo hilerrian hildakoaren gorpuarekin edo errautsekin, senide eta lagunen agurra jasotzen zain, eta tristuraz harago, entzun dadila gure "zalapartaka", bi jotzaileren perkusiotik sortutako galopa ozenak gure hildakoaren arimari beste mundura lagun egin diezaion.

Gipuzkoan badugu nahikoa eliza erritual horrek bizia har dezan, eta hori lortzea elizaren borondatean dago.