Otxandioko emakumeen aurreskua berreskuratzeko gonbidapena

1980ko hamarkadan abiatutako ikerketa-lana argitaratzen dute hemen Santurtziko Mendi Alde dantza taldeko Mundi eta Andoni Flores anaiek. Otxandioko emakumeen aurreskua dokumentatzeko eta berreskuratzeko lanetan dabiltza buru-belarri. Santa Marina jaietan Otxandion egiten zen emakumeen soka-dantzaren inguruko informazio historikoa, ahozko testigantzak eta herriko hainbat abestiren partiturak bildu dituzte. Bilketa lana eginda, Otxandioko neskak, lehen egiten zen moduan, uztailaren 22an, soka ateratzeko asmotan dabiltza. Sabina Oiangurenek, soka-dantza modu zaharrean dantzatu zuen azken belaunaldiko emakumeak, erakutsitako pausuak izango dituzte oinarria. Hemen duzue Flores anaiek egin duten bilketa-lanaren emaitza. 

Errementarien soka-dantza

Garai batean ez zen errepetiziorik egiten, laugarren egunean jaiak amaitzen ziren eta "Agur Otxandio" abesten zen. Uztailaren 22a, Santa Marina jaietako laugarren eguna, sukaldari eta garbitzaileen eguna izaten zen, emakumeek ez zuten dibertitzera irteteko astirik izaten, batzuek ez zuten kalerik ere ukitzen.

Gabriel Viteri

Aurreko idatzian esan dugun modura, liburu batetik hartutako datu batetik abiatu ginen galdutako dantza bat bilatu eta errekuperatzera. Eta zorteari esker, beste bat topatu genuen. J.L. Langarikarekin izandako hizketaldian, dantza berri bat aurkitzeko aukera sortu zen aurrez aipaturiko sorgin-dantzaren leku berean. Iltzeen fabrikazioen eta burdinolen tradizioa izan duen herri honetan, emakumeek dantzaturiko soka-dantza baten inguruko datuak agertu dira. J.L. Lagarikari esker, bere herriko ohituren eta tradizioen biltzaile sutsua, jarraian transkribatzen ditugun datuak bildu genituen:

Soka-dantza. Los ferrones salian a bailar el Aurresku con sus vestimentas (ropas) una camisa blanca, pantalones azules, alpargatas azules, como para sacar rapido el pie, en la parte delantera, atado a la cintura un delantal de herrero, en los botones de la camisa, papeles, (para que no entren las chispas) al Aurresku asi se puede salir. Las mujeres, el dia de la danza, sacaban a los ferrones de sus talles y asi vestidos les llevaban a a la cuerda (al corro). El ayuntamiento pagaba la enseñanza de la musica. Los chicos aprendian la musica que la cartilla.

Isidoro Ruiz de Arbuloren “Las fiestas de mi pueblo”  liburuko  "Canciones populares vascas de Otxandio, Olaeta, Gatzaga, Legutio y Ubidea" liburukian soka-dantzari buruzko beste zenbait datu interesgarri agertzen dira:

"Por mi parte diré que recuerdo de mi infancia que las mujeres de los lavaderos el tercer o cuarto día de las fiestas de Santa Marina, bailaban el aurresku en la plaza habiéndose dado una vuelta al pueblo después de haberse reunido previamente en el lavadero de Beko-erreka. Esto se hacía ya en tiempos que habían desaparecido totalmente las fraguas. Se mantuvo esta costumbre hasta la década de los 40. Lo recuerdo así, ya que mi misma madre, Margarita Urigoitia, participó activamente hasta el momento que se fue abandonado esa costumbre por la instalación del agua corriente en las casas".

Soka-dantza

Orokorrean, astelehenetan dantzatzen zen. Ola-gizonak lanetik irtetean hasten zen, zeuden bezala (laneko arropekin eta garbitu gabe, batez ere nahita zikindutako eskuekin). Txistuaren erritmoan herriko garbileku denetara joaten ziren. Beko-errekan ematen zitzaion hasiera, jarraian, Andikonan, Maiondon, Hospitalen, Uribarrenan, Atzekolandetan eta azkenik plazan dantzatzen zuten. Plazan, bertan zeuden emakumeengana elkartzen ziren, "askotan, gogoz kontra, ola-gizonen usain txarragatik".

Behin garbilekuetako ibilbidea eginda (herriaren inguruan kokatzen zena) plazara iristen ziren eta Iurretako soka-dantza berdina egiten zuten. Baina Otxandiokoak bazuen berezitasun bat, aurreskuaren eta atzeskuaren dantza, gizonek zein emakumeek dantzatzen zuten. Esan beharra dago, emakumeen aurreskua ezberdina dela. Aurrez deskribatu izan denaren arabera, garbitokietatik emakumeak jasotzeko txistuaren melodia, biribilketa normalena da. Behin soka osatuta, mutilek eta neskek jota dantzatzen zuten, dantzari kopuruaren arabera, launaka, hirunaka... dantzatzen zuten.Txistulariak jotetan erabiltzen zuen musika, arin-arin eta fandango batena zen, biribilketa gehiagorekin bukatuz.

Koreografia honela osatzen zen:

Garbitokietatik plazara iritsita, eskuetatik helduta plazari buelta ematen zioten, aurreskularia, edo sokako lehena dantzan hasten zen. Honek amaituta, atzeskularia hasten zen dantzan aurreskulariaren pauso berdinak dantzatuz, taldeak bueltaka jarraitzen zuen. Bi emakumeek, aurreskulariak eta atzeskulariak, zati hau bukatuta, sokatik irten eta elkarrekin zortziko bat dantzatzen zuten ikusleei begira, taldea lekuan bertan mantentzen zen. Bi emakumeak dantzan ari ziren bitartean, beste bi emakume sokatik irteten ziren gizon baten bila (errementaria). Zortzikoa bukatuta, atzeskularia sokara itzultzen zen eta aurreskularia erdian geratzen zen. Berriro dantzatzen zuen gizonaren aurrean, dantza bukatu eta gero sokan sartzeko.

Berriro atzeskularia sokatik irteten zen ekarri dioten gizonari dantzatzeko eta modu berean amaitzen zen, biak sokara itzuliz. Hau bukatutakoan gainerako gizonak sartzen ziren, atzeskularia dantzatzen ari zen bitartean aukeratuak. Batzuetan, hasiera batean, ez ziren nahikoa gizon sartzen. Arrazoi honengatik, sokak biribilean bueltaka jarraitzen zuen soka osatu arte. Behin soka osatuta, lehenengoak eta azkenengoak batera dantzatzen zuten; aurreskulariak buelta erdia ematen zuen eta gizonari begira jartzen zen, batzuetan, dantzariaren gaitasunaren arabera, norberaren inguruan biratzen zen aurreskulariarekiko pausua galdu gabe.

Honen ondoren, jota eta arin-arina dantzatzen ziren aurreskulariaren, atzeskulariaren eta hauen bikoteen aparteko talde bat osatuz. Gainerako taldeak gutxienez bi bikoteko korroa osatuz dantza zezakeen. Bukatutakoan, plazatik irteten ziren biribilketaren doinuan.

Analisia

Deskribatutako koreografia aztertuta, Euskal Herriko dantza sozialaren, soka-dantzaren edo aurreskuaren, formara egokitzen dela ikus dezakegu. Otxandioko soka-dantza honen berezitasuna, gure ustez, bere errituan nabarmentzen da. Badakigu, errituak, gizakiari existentziatik datozen ekintzak direla eta beti sinesmen batean oinarritzen direla, izan erlijioso, politiko, sozial... Tradizio herrikoiak eta iraganeko edozein ekintzen oroitzapenak, multzo berean sartuko genituzke.

Kasu bitxi honetan, deskribatu dugun soka-dantzaren erritua alde batera utziz,  burdinolen oparotasunik handieneko garaian, herriaren sostengu ekonomiko eta soziala zirenean, egiten zen errituan zentratuko gara. Arlo sozialean, sartuko lirateke dantza hauen inguruko informazioa jasotzen ari ginela transmititu zizkiguten historia txiki, kantu eta esaerak.

Garbitokietako ibilbideko erritua

Ola-gizonak lanetik irtendakoan hasten zen, zeuden bezala (laneko arropekin eta garbitu gabe, batez ere nahita zikindutako eskuekin). Txistuaren erritmoan herriko garbileku denetara joaten ziren. Beko-errekon ematen zitzaion hasiera, jarraian, Andikonan, Maiondon, Hospitalen, Uribarrenan, Atzekolandetan eta azkenik plazan dantzatzen zuten. Plazan, bertan zeuden emakumeengana elkartzen ziren. Behin garbilekuetako ibilbidea eginda (herriaren inguruan kokatzen zena) plazara iristen ziren eta soka-dantza egiten zuten.

Errituak, tradizioak bezala, aldatu gabe mantendu daitezke denboran zehar, baina gehienetan denborak eta ohitura berriek ezarritako moldaketak, aldaketak eta egokitzapenak jasaten dituzte. Beste batzuek, besterik gabe, desagertu egiten dira ingurua eraldatzean edo jazarpenagatik; gehienetan erlijiosoa, erritu hauek, gehienetan "paganoak",  zigortzeko helburuarekin. Eraldaketa hauen adibide garbi bat ehunka urteko tradizio horretan ikus dezakegu.

Hasiera batean eta bere egoera berezkoenean eta antzinakoenean, ematen du garbitokietatik plazarako ibilbidearen tradizioa mantentzen zela. Denboraren igaroaz, burdinolen desagerpenarekin, adierazpen kolektibo eta berezko hau, soka-dantza hau formari dagokionez bereizten duena, desagertu egiten da. Esan dugun moduan, desagertu, transformatu eta aldaketak jasaten dituen erritu tradizionalak; bizitzeko berezko modu baten eta erritu hau inguratzen zuen inguruaren desagerpenak bultzatua.

Baina aldaketak jasanagatik ere, ondare kultural hau herritarren memoria historikoan eta kulturalean bizirik mantentzen da eta desagertzeari aurre egiten dio. Horrela, dantzari buruzko informazioa eman diguten pertsona guztiek, era batera edo bestera dantzatzen ikusia zuten. Ez bere testuinguru tradizionalean garbitokietako ibilbidea eginez, baina bai herrialdeko soka-dantzaren erritu-klasikoa mantenduz. Ikerketa hau egin genuen garaian, Sabina Oiangurenek kontatu zigunaren arabera, ematen du bazirela gutxienez berrogei urte errementarien soka-dantza dantzatzen ez zela:

Errementarien soka-dantza, soinean zituzten arropekin egiten zutena, Santa Marina ondorengo laugarren egunean egiten zen. Errementariak emakumeen bila joaten ziren ibaira eta garbitokietara, emakumeak garbitzen eta harrikoa egiten aritzen ziren zerrautsarekin. Gero plazara joaten ziren eta bertan nahi zuten pertsona guztiak elkartzen ziren, pertsona kopuru mugagabea izaten zen. Urteko beste egunetan, kaleko arropekin egiten zuten errementariek.

Sabina Oianguren bere belaunaldiko azkena izan zen soka-dantza forma zaharrean dantzatzen, beraz askotan dantzatu izan zuen. Bera izan zen guri eta beste herriko neska batzuei dantza erakutsi ziguna.

Santi Kapanagaren arabera, Santa Marina festa eguna eta laugarren egunari sukaldarien eguna deitzen zitzaion. Izan ere, Santa Marina jaietan emakumeek lan asko egiten zutenez behar bezala ezin izaten zuten gozatu jaiez, horregatik egun hori beraientzako zen. Beraiek egun hori jai izaten zuten eta meza ondoren aurreskua dantzatzen zuten plazan, udaletxearen aurrean. Emakumeak zalapartan izaten ziren eta burdinoletatik zetozen gizonak ateratzen zituzten. Orduan, emakumeei lanetik zetozen errementariak aurkezten zitzaizkien. Emakume bakoitzak esaten zuen halako ekarri niri eta horren aurrean dantzatzen zuten. Burdinolak desagertzean eta fabrika modernoak eta kooperatibak funtzionatzen hastean, errementariak jada ez ziren joaten laneko arropekin, esku zikinekin eta aurpegi belztuarekin etxera. Orduan, garai zaharrak gogoratzeko, gizonak tailerrera joaten ziren, laneko arropa zikinak janzten zituzten eta aurpegia eta eskuak zikintzen zituzten nahita soka-dantza egiteko.

Soka-dantza jotzen zuen berak ezagutu zuen txistulari zaharrena, Manuel Urigoitiak, ezizenez "Txinpas"  zen. Badirudi, ezizena, errena zelako jarri ziotela.

Errementarien ohiko janzkera

Mantalak behi-larru onduzkoak ziren. Batzuk zakuzkoa janzten zuten baina horiek, burdina goriari txinpartazoa ematean, iltzatu eta erre egiten ziren. Erretzeaz gain, izugarrizko kea sortzen zuten, behi larru onduan txinpartak saltatzen du baina ez da iltzatzen. Larruak Gasteizen erosi ohi ziren, garai hartan zurrategi ugari zeuden Gasteizen. Behi onduaren larruari "zamarra" deitzen zioten. Ekartzen zuten eta gero etxean lotzeko jartzen zuten, denak petoarekin ziren. Oinetan, oinetakoen gainetik eskalapoiak zeramatzaten, egurrezko zolarekin eta gainetik larru gogorrekoak. Baina txinpartaren bat hortik sartzean erredura larriak izaten zituzten oinetan. Orduan, hanka eskalapoian abarketarekin sartzen zuten eta gainetik "zapa, zapia" deitzen zioten larrua jartzen zioten. Galtza eta alkandora Bergarako mahoi urdinezkoak ziren, mahuka oso motxeko alkandora eta denek txapela erabiltzen zuten.

(1985eko azaroaren 22an, larunbata, Santi Kapanagarekin izandaka elkarrizketatik)

Ondorioa

Ondorio bezala, modu umilean, frogagarrian eta egiazkoan transmititzen saiatu garela esan dezakegu. Elkarrizketatuko pertsonen ahozko informazioan, apunteetan, notetan, soinu grabazioetan eta argazkietan oinarrituta. Hau guztia jatorrizko lekuan eginda, iturrian, ahal den neurrian, Otxandioko ondare kultural immateriala ezagutu eta berreskuratzeko helburuz. Ibilera hau, modu egokiena, eraginkorrena zein zen jakin gabe hasi genuen. Landa lana, pertsonenganako hurbilena baita, zuzenean jasotako oroimena tradizionala da, belaunaldiz belaunaldi transmititutakoa.

Ondare kultural modura, dantzak eta herrietako beste adierazpen kulturalak aldaketei helduak daude, beraien zati bizia baitira. Arrazoi beragatik, aldi berean oso ahulak dira, materialaren, ukigarriaren parte ez izateagatik. Datu bat, datu sinple bat, beste bati bide ematen diona, hasiera batean garrantzi berezirik ez zuena baina ardatz bihurtuko dena, gertakarietan oinarritutako historia, beste garai batean determinatu egin zuten, giltzarria izan ziren, bertako kultura herrikoiaren sostengua. Hitz batean esanda, bi dantza hauen inguruko ikerketa ez dugu bukatutzat eman nahi. Lehenik, dokumentazio guztia jasoa izan arte, orain dela ez oso aspaldi bizitako tradizio hauen inguruko datuak, dagokien lekuan egon daitezela. Bigarrenik, uste dugulako ahozko zein idatzizko oroimena historikoan arakatzeko, gehiago sakontzeko eremua zabalik geratu dela oraindik. Uste dugu herriko belaunaldi gazteek testigantza berriak jaso beharko lituzketela, belaunaldi zaharragoen oroimenean mantentzen diren narrazioak, esperientziak eta oroitzapenak. Bi dantza hauek zaindu eta denboran zehar galdu ez daitezen.

Ahanzturatik bi dantza hauek errekuperatzea, Otxandioko ondare historikoaren berreskurapenerako gonbita da. Benetako protagonisten ahotsak iraganetik errekuperatzea da, beraien historiaren eta  herriaren testigantzak, datuak, eta oroitzapenak transmititu zizkigutenena. Eskerrak eman behar dizkiegu eman diguten guztiagatik, lan honek balio dezala beraientzako omenaldi txiki moduan. Ezin da ukatu eta nabarmena da testu honetan hainbat adierazpen behin eta berriz agertzea. Hori hala egin dugu hainbat pertsonak gertaera berei buruz transmititutakoa oharkabean gera ez dadin. Gure aldetik, datu batetik abiatu baino ez gara egin. Herri honetako kulturaren zati txiki, baina ez horregatik garrantzia gutxiagoko bat, berreskuratzen saiatu gara. Iragandako denborarekin ere, tradizio hauek egindako tokian errekuperatzea, edota gutxienez gogoratzea eta ez ahaztea lortuz gero, pozik geratuko gara.

"Ezin da ukatu gure adineko pertsonekin batera gure oroimenaren zati handi bat badoala. Beraz, gure gizarteak presa dauka pertsona horiengandik dantzen, musikaren, tradizioaren, festen eta abarren inguruan eman diezazkiguten xehetasun guztiak jasotzeko. Lan hori luzatzeak aparteko ondare bat gordetzea saihestuko luke. Gure arbasoen oroimena berreskuratzeko, ezinbestean, dokumentazio-azterketak eta landa-lanak behar dira. Hain zuzen ere, hori izan da egin dugun lana egiteko erabilitako metodologia. Dantzariei eta pertsona helduei egindako elkarrizketak nahitaezkoak dira dantzak eta beren tradizioa eta historia ezagutzeko".

Beatriz Cea Diaz

Apunte laburrak, oharrak eta kantak

Baita ere! Otxandion in situ grabatutako bost kasetetako grabazioak. 1933an Bilbora joan ziren errementariak, Enrike Oruetak gidatuta, lanean nola aritzen ziren erakustera, ingudeekin eta beharrezko tresna guztiekin, Campos Eliseos antzokira. Lana! Otxandioko errementariak, Txeru kartzelan dago Otxandioko herri-kanta ezaguna agertzen den abestia kantau zuten, ziurrenik Carlos V.aren gerraren garaikoa. Patxo Garate baritonoak kantatu zuen emanaldian. Juventud Vasca-k antolatzen zuen hori guztia. Egun hartan Lau urtaroak lana taularatu zuten baita ere. Neguari dagokion zatian aitonak sorginei buruzko kontuak esaten zizkien bilobei, eta aitonak lo hartutakoan, sorginak agertu ziren, haurrak izutzen. Orduan aitona esnatu eta sorginek alde egin zuten, berriz lokartu arte. 

Sehaska-kanta: ¡Xurrumurru xurrumurru, ahora no, nire semea etxean dago lo, xurrumurru xurrumurru, ahora no! (Gabriel Viterirena)

1875ean hirurogeitik gora burdinola zeuden Otxandion, herriak 3.500 biztanle zituen. Zazpi tximini esaten zioten etxea zegoen, eta zazpi familia bizi ziren han. Maisua zen errementarien arduraduna, garai hartan aginte gehien eta diru gehien irabazten zuena, G. Viterik kontatutakoaren arabera. Gainerakoak ia esklabo gisa aritzen ziren lanean bere agindupean, haien zorrak Maisuak ordaintzen zituenez, aprobetxatu egiten zen. Mailu Maisua laguntzailea zen, beraz, esklaboetan esklaboena. Goizeko 2:30ean jaikitzen zen sutegia prestatzeko eta lanerako beharrezko guztia prest izateko. Arratsaldetan ura aldatzen zuen eta burdina ebaki. Lan horretan ari ez zenean, Maisuak sorora edo beste edozein lanetara bidaltzen zuen. Mailu Maisuak Maisuari lanerako beharrezko guztia prest zegoela esateko betebeharra zuen; horretarakoa kontsigna gisako bat zuen serenoen moduan, garai hartan Otxandion serenoa zegoelako, eta hark esaten zion ze eguraldi egingo zuen, euririk egingo zuen edo ez. Hori guztia kantuan egiten zuen, eta batzuetan lotan zeuden herritarrak izutzen zituen. Gabriel Viterik haurra zenean Bernabe izeneko bat gogoratzen du. Emakumeak ere lanean aritzen ziren, ura garraiatzen eta garbiketan, esklaboen parekoa zen haien lana ere.

"Ola" zen burdina urtzen zen tokia, eta handik datorkio izena Olaeta herriari, bertan hiru ola zeudelako: Troiola, Goikola, eta Aurtola. Berarekin batera bisitatu ditugu gaur. Aurtolan jarri zuten lehenbizikoz argindarra, presa batekin eta hainbat turbinarekin. Troiolan kokagunea baino ez da geratzen, eta gainerakoa desagertuta dago, nahiz eta oraindik ikus litekeen ura zekarren erreka.

Gabriel Viterirekin batera 1983ko azaroaren 17an.