Tradizioaren zaindariak

Busturialdeko eta Durangaldeko eskualdeetan, tradizioen bermatzaileak edo kontserbatzaileak bi dinastiak babestutako musiketan oinarritu dira, eta, nola ez, inguruko arte koreografikoaren eta beste ohitura klasiko batzuen transmisore gisa ere jardun dute. Bide bat "Txakarroak" izeneko errigoitiarrak izan ziren. 1737an (4 belaunaldi) hasi ziren lanean, Fruizen hasi ziren eta, ondoren, Errigoiti edo Muxikarantz zatitu ziren, beren lanarekin Oka ibaiaren mendebaldea hartuz (Fruiz, Morga, Arrieta, Gorozika, Errigoiti, Forua, Arratzu, Lumo edo Muxika). Bestea, Berrizko "Amezuarrak" izeneko dinastia zen, 1758an (5 belaunaldi) hasi eta Oiz ibaiaren bi hegalak (Berriz, Garai, Ibarruri, Nabarniz, Bolibar, etab.) eta Anbotoko mendilerro paraleloaren arteko herriak (Mañaria, Izurtza, Arrazola, etab.) zeharkatzen zituena. Hau da, 200 urte inguruko jai-eragina izan zuten zaletu horiek, eta danbolinteroak edo txistulariak izan ziren. Eta esaera zaharrak dioen bezala: "Soinugilearen etxean oro dantzari".

Muxikan, Jose Uriarte Ziarretaren (Ponpolin edo Ponpo) alabaordeak esan zidan Paulino (Txakarro) aitarekin batera zegoela, eta berak ere gauza bera egin zuela luzaroan bizi izan zen bere aita Agapitorekin (Apitto, 1837-1918). Prozesua arrunta zen, atabalaren ukituan hasten ziren, txistu eta danbolinaren ukitua ikasi edo menderatzen zuten bitartean, eta imitazioz edo errepikapenez ikasten zituzten Busturialdean zein Mungialdean familia osoan zaintzen zituzten doinu eta dantzak (erregelak eta aurreskua). Aldi berean, Serafin Amezua Usaolaren aita (1899-1973) Hipolito (1870-1954) danbolin ezaguna zen, eta bere anaiak, Sebastian edo Leon, erregelak taldearen dantzari trebeak izan ziren, eta desagertutako "Napartxoa" eta hiru horien aita ezagutu zituen, Francisco Mª Amezua Mallabiabarrena (Patxiko edo Itsua). Gainera, Mauma auzoan (Oizen magalean), aipatutako Hipolitok dantzari-dantza edo ezpata-dantza eta erregelak irakasten zien gazteei. Hau da, familia ugariak ziren edo odol-lotura zabalak sortzen zituzten, eta bertan instrumentuaren ikaskuntza, protokolozko edo jaietako doinuak eta hainbat eskualdetan ohikoak ziren dantza tradizionalak.

Gure folklorista enblematikoek (Azkue edo Donostia) tradizioen agente edo zaindari berezi horien ahotsetik bildu zituzten material interesgarriak. Era berean, batzuek berriemaile harremana izan zuten Segundo de Olaetarekin (1896-1971). Harreman hori Paulino Uriarte Otazua (Txakarro) famatuarekin eta "Aixarro" Arrieta koinatuarekin bildu ohi zen, haien jai-doinu dotoreak eta Lumoko dantzari ezagunen testigantzak edo urratsak ikasteko (Bartolome Foruria "Bartolo" eta Rufino Garai "Mili"). Victor Olaeta (1922-2007) balletean hasi zen eta bere aitaren ikerketak edo inguruko tradizio koreografikoak ezagutzen zituen, ordura arte aukera tekniko handirik gabeko eta lurraren arrasean egindako ohiturazko bilakaeretara mugatzen zen aurreskua herrikoiaren exekuzio teknikoa airera igo zuen. José Zarraga Torrontegi (1909-1985) deustoar aurreskulariak aurreskuaren sarrera berria berari eta bere ikasleei egozten zien. Baina, azken batean, eta egiazta dezakegunez, esku hartu duten eragileek tradizioaren bideak ehundu dituzte, komunitateek bizi izan dituzten gorabehera historiko eta sozialei jarraituz.