Herriko dantzen eta joten fenomenoa

Espazio geografiko desberdinetan eta errepertorio koreografiko tradizional bereizietan pieza jakin bat agertu ohi da: dantza edo la danza. Batzuetan, hura izendatzeko adiera lokalista eta generikoa da, eta, erka daitekeenez, ez da beste latitudeetako (Kantabria, Errioxa, Gaztela, etab.) dantza tradizionalean gertatzen denarekin zerikusirik ez duen fenomenoa. Beste batzuetan, bere espezifikotasun lokalistarekin lotzen da, zonan bakarra (Lanestosa edo Kuartango). Antzeko koreografia-piezen ziklo egituratu eta seriatu batean (Otsagi edo Eltziego) taldekatuta ez dagoenean, motzena eta sinpleena denean, eta bere artean, bere melodia- edo interpretazio-egituran elementu komunak aurkezten ez dituenean (bata makilen dantza da eta bestea kriskitinekin batera doa).

Beste errealitate zehatz bat jota edo fandango berezia deiturikoa da, XVIII. mendearen amaieratik hona Euskal Herrian hain ohikoak diren bikoteen (aurreskuak, zortzikoak, soka-dantzak, esku-dantzak, larrain-dantza, etab.) dantza tradizionaletan sartzearekin lotuta dagoena. Jota dantza ziklo batzuetan (Otsagi, Eltziego, Guardia, etab.) azken dantza gisa ere gehitu da, eta dantza solte gisa (fandangoa eta arina), "kaixarranka" herrikoian sartu da (beharbada XIX. mendetik aurrera) edo dantza jakin batzuen amaiera bihurtu da (sorgin-dantza eta txino-dantza). Era berean, eguneroko erabileratik baztertuak izan diren heinean, zenbait jotak ikono lokalisten maila hartu dute (Añanako "La perra", Tuterako, Garesko, Ribaforadako, Zangozako, Tafallako, Aoizko "del chocolate", etab.), eta beste batzuei, berriz, "Vieja" kategoria eman zaie (Lizarra, Araia, etab.).

Prozesu horiek, beste etapa historiko batzuetan, gizatalde tradizionalek bizi izan zituzten; adibidez, XVIII. mendearen hasieran anbibalentea (desiratua edo arbuiatua) sartu zen, eta, batzuetan, espazio eta forma tradizional iragazgaitzetara edo hermetikoetara egokitu zen (Brokel dantza). Egoera horretara iritsita, zalantza asko planteatzen dira: "Dantza" delakoa dantza-ziklo batzuen ernamuintzat har daiteke? Dantzarik zaharrena eta zaharrena da? Noizkoa da Lekeitioko kutxaren gainean dantza egitea (zortzikoa, fandangoa eta arina), beste estetika eta koreografia batzuk dituen aurreko segizio zibil-eklesiastiko eztabaidagarri baten aurrean? Zein da garai batean dantza solte eta heldua konbinatzeagatik hain zitalak ziren tokiko jotak tradizionaltzat jotzea zehazten duen unea? Ez dugu ziurtasunik, eta gainditu gabeko irakasgaiak dira, baina argi dago, eguneroko erabilera ludikoa baztertu ahala, ondare ez-material baten estratifikazio koreografikoari eta jai-girokoari gehitzen edo egokitzen zaizkiola, eta dagokion udal-erakundearen edo udalaz gaindiko erakundearen sentipen eta adostasun komunitarioa identifikatzen dutela.