Katximorroak

Botargak pertsonaia berezi horiek dira, gaur egun nekez bizirauten dutenak herriaren pentsamoldean, geografikoki modu sakabanatuan agertzen dira eta garai historiko urrun edo ilunak gogora ekartzen dituzte. Aberastasun handiko tokiko izenak kontuan hartuta: katxia, katximorroa, katxibirria, katxiruloa, kasiboboa, kolatxoa, birria, boboa, bastoneroa, botagina, grazia, matatxina, moharratxoa, zarragoia, zaharroia, zipoteroa, zipotegatoa, etab. Askotariko pertsonaia da, jantzi edo buzo koloretsua jantzita, batzuetan egurrezko edo bestelako materialezko maskara daramana, armatua eta mehatxagarria (katxiporra, makila, maskuri puztua, oihalezko poltsa edo animalia-larrua), zintzarri edo kanpai hotsak daramatzana, eta, bestela, kaskabilo ugari. Batzuetan, buztana, adarrak edo konkor moduko bat daramate bizkarrean (errautsez edo jasotako diru-dohainak gordetzeko zakuz betea).

Deabruari, heriotzari edo bekatuari lotuta agertzen dira kristau orbitaren hainbat esparrutan. Baina haren agerpena, gorteko bufoiekin eta arlekinekin lotuta, antzerki-emanaldietan edo kortetan (mojigangak, jakarak eta entremesak) entretenimendu klasikoa izan da. Beren burutazio eta ekintza bitxiekin prozesio erlijiosoekin lagunduz, udako jai patronaletan dantzarien segizioari espazioa irekitzen diote, eta, are gehiago, zuzendari edo zehatzaile lanak egiten dituzte, gogorik ez dutelako edo nahaspila egon daitezkeelako. Batzuetan, auzotarren jazarpen sutsuaren aurrean, ordainarazle edo biktima mesedegarri gisa jarduten dute. Emakume eta haurren maskara fustigatzaile beldurgarri gisa ere agertzen dira, inauteri aurreko neguko jai zikloaren jai katoliko ezberdinetan.

Inguru geografiko hurbilenean, Arabako Errioxako herrietan (Oion, Guardia, Villabuena, Eltziego, etab.), Errioxan, Burgosen, Nafarroako hegoaldean, Zaragozan eta bi Gaztelen hedadura zabalean ohikoak izan dira eta dira. Argi eta garbi, beheraldian dagoen elementua da, egungo jai-eremuko tradizio eta ohituretatik aldentzen delako. Zeregin garrantzitsua bete dute Erdi Aroaz geroztik doktrinatzen duten jaietako subjektu eta figura gisa, indar gaiztoak irudikatuz eta, normalean, dibertsitate fisikoa, kognitiboa edo mentala duten gizabanako desarratuei egotziz. Erreferentziazko komunitatearen aurrean rol beldurgarria, emankortasun ororen ororen aurrean zigortzailea, barregarria bere keinu eta ekintzetan, aktiboa eta erresistentzia fisiko edo bizkortasun handikoa, zigortzailea eta besteen jarrerekiko jagolea jendaurrean. Azken batean, kultura tradizionalaren ondare immaterialaren antzinako harribitxia da.