Mini bat jokoan eta Bizkaiko eta Gipuzkoako dantzariak leihan

Jose Juan Ugaldek gidatu du larunbat goizean Errenteriako Udaletxean burutu den mahai-ingurua. Erantzun ederra izan du Beti Prest taldearen deialdiak, eta areto nagusiak sarrera polita izan du, dantzari eta dantzazale beteranoek erantzun baitiote deialdiari. Ugaldek adierazi duenez "Bizkaia izan da solteko dantza txapelketetan Gipuzkoakoen aurkaririk irmoena" eta hori dela eta Bizkaiko dantzariei eman zaie hitza aurtengo mahai-inguruan.

Dantza soltearen sorreraz

Horren aurretik ordea, Jose Inazio Ansorenari egin dio eskaera, dantza soltearen inguruan egin duen ikerketaren ondorioak laburbiltzeko. Idatziz Dantzariak eta Jentilbaratz aldizkarietarako landu duen artikuluaren muina azaldu du ahoz Ansorenak. Fandangoaren jatorria XVIII. mendearen hasieran kokatzen du Ansorenak. Espainiako hegoaldean sortzen da, musika mozarabearen eraginak ditu, eta antzerkian indar handiz sartzen da. Ezaugarri erotikoak dituela eta, jendearengan eragin handia duela azpimarratzen du Ansorenak. Casanovak, Don Juan italiarrak berak aipatzen omen du fandangoa eta haren lizunkeria.

Ansorenak argitu duenez, fandangoak poli-ritmia dauka, hiruko erritmoa bikoarekin tartekatzen baitu. Hirukoak trebetasun handia eskatzen dio dantzariari, airean denbora  gehiago egin behar baitu, eta fandangoan bi hiruko eta biko bat aurkitzean, eroaldia eragiten du. Ondorioz, XVII. mendean bertan fandangoak kritikak, zentsurak, gaitzespenak jasan zituen. Euskal Herrira berehala zabaltzen da, baina txintxoagoa omen da hemen dantzatzen dena.  Humboldti berari, Euskal Herrian ikusitako fandangoa zuhurragoa iruditzen zaio.

"Noiz sortu zen "dantza soltea" esaera?" galdetu du Ansorenak. Bere ustez, lotutako dantzarekiko oposizioz sortu zen. Alderdi integristenak dantza soltea defendatu zuen, dantza lotuaren aurka. Euskal abertzaletasuna ohartzen da dantza propagandarako tresna eraginkorra dela eta erabili egiten du. Durangaldeko ezpata-dantza eta dantza soltea bere egiten ditu. Euskaraz biraorik ez zegoela esaten zen moduan, dantza lotua ez zela euskalduna esaten zen. Horrela sortu zen euskal dantza soltea: fandangoa, arin-arina eta biribilketa XX. mendeko 20ko hamarkadan. Genero horren antolatzaile nagusietako bat Jesus Luisa Esnaola izan zen Ansorenaren iritziz. Jose Lorenzo Pujanaren ikaslea izana zen Esnaola, eta garaiko dantza ekitaldi entzutetsuetan koreografo aritu zen: Saski-Naski eta Poxpoliñan. Ansorenan ustez, Esnaolak egituratu zuen dantza soltea. Laugarren urratsa sortu, koreografiak plazaratu eta hortik hasi zen hedatzen.

Karlistak eta abertzaleak bat etorri omen ziren dantza soltearen auzian Ansorenaren esanetan. Tokian-tokiko dantza-maisuen eraginez txapelketak abiatu ziren. Irakasle horien berri jaso eta aztertu behar dela dio Ansorenak. Eredu ederra sortu zela dio, baina soka gehiegi tiratu eta hautsi ere egin daitekeela, urrutiegi joanez gero kaltegarria gerta daitekeela. Baina hori Gipuzkoan gertatu dela batez ere, Bizkaian beste modu batera eutsi zaiola, txapelketetatik aparte.

Dantza soltearen jatorriarekin jarraituz, arin-arina Country-dance-tik sortu dela azaldu du. Borobilean eta lerroetan egiten diren dantzak, Ingalaterratik eta Frantziatik zabaldu direnak. Bere ustez, Ingalaterratik sartu ziren Euskal Herrira gehienbat, XVIII. mendean, eta erreforma ilustratuarekin erabat orokortu ziren. Fandango eta arin-arinaren arteko segida bera kontra-dantzetan ageri dela  azaldu du.

Ansorenak dioenez, dantza solteak Euskal Herrian izan duen berezitasuna abertzaletasunak jokatu duen papera da. Abertzaletasunak bere nortasunaren ikur bihurtu zituen dantzak, eta genero bat sortzeko prozesu interesgarria eman zen. Osagaiak bilduz, bere eginez, egokituz eta garatuz  doan kultura baten bizitasunaren erakusgarri da. Hori bai, izenaren inguruan nahaspila handia dagoela ohartarazi du Ansorenak, jota, fandango, arin-arin, porrusalda, eta abarrek, adieraz zabalago edo itxiagoak baitituzte eta erne ibili behar da horrekin.

Bizkaiko ezkerraldetik

Iñaki Mugarra Ortuellan hazi, Portugaleten segi eta Trapagaranetik dantza soltea bultzatzen jarraitzen duen dantza  irakaslea da. Bere ibilbidea azaltzeko eskatu dio lehenengo Jose Juan Ugaldek. 1950eko hamarkada bukaeran hasi zen dantzan Mugarra, Ortuellan bertan dantzan hasi baitzen hamar urte inguru zituela. Familia Portugaletera aldatu eta han Elai-Alai sortu zen eta bertan parte  hartu zuen. Elai-Alain bertan jota ikasten hasi eta horren aurrean zuen ezintasuna agertu du Mugarrak. "Nik ezin nuen ikasi, eta alde egiten nuen ensaiotik". Ansorenak galdetu dio albotik, "zergatik ezin zenuen ikasi jota?", Mugarrak azkar erantzun dion "Oso txarra nintzelako! ". Anekdota bitxia da,  geroago  Arkaitz Paskuas-ek ere antzeko ezintasuna aipatuko baitu bere hastapenetan.

Mugarrak jotak ikasteko zailtasunak omen zituen, baina dantza txapelketak begiratuz, dantzariei erreperatuz eta ikusten zuen imitatuz joan omen zen ikasten. Horrela, 27 urterekin ume bikoteak prestatzen hasi zen txapelketetarako, eta dioenez "dantzari oso on eta pertsona hobeak aurkitu nituen". Txapelketetako egoerari buruz, "tristea da, baina gaur egun, neu bakarrik ari naiz Bizkaian irakasle. Nire garaian Ondarroan, Sestaon eta abar zeuden eskolak, baina gaur egun neu bakarrik aritzen naiz ".

  Arkaitz Paskuas-i eman dio hitza jarraian Jose Juan Ugaldek. Paskuas aurtengo Euskal Herriko dantza solteko txapelduna da Nagore de las Cuevas-ekin batera. Telebistaren aurrean ikasi zuela esanez hasi da Arkaitz Paskuas. Hamairu urte zituela, irakasle batekin gertatu zitzaiona kontatu du: "Ensaio batean, taldearen aurrean jarri ninduen fandango eta arin-arina egiten. Ni ez nintzen fandangoaren erritmoa jarraitzeko gai, eta inoiz ez nintzela inora iritsiko esan zidan irakasleak. Pikatu egin nintzen, eta nesken taldeko irakaslearekin hasi nintzen ikasten. Nagore [De las Cuevas] ezagutunuen, eta elkarrekin lan egiten hasi ginen". Orain lau urte Andoni Arestirekin [Mugarrarekin jotak ikasten ibilitakoa da Aresti, eta gerora balletean ibilbide profesionala  egin du] hasi ziren lanean, eta ordurarte landu gabe eremuak jorratzen  hasi ziren Paskuas eta De las Cuevas. "Entzun, entzun musika, azentuak. Ez da bihotzaren taupadaren modukoa, baina hurbil dabil. Berregin egin gara. Fandangoari dagokionez, nire bilakaera hortik etorri da" azaldu du Arkaitz Paskuas-ek. 

Zenbat dira? Lau, bat, hiru, bost, zazpi?

Urratsen kopuruaz galdetu die Ugaldek. "Zenbat urrats erabiltzen dituzue, lau, zortzi, hamabi? Nola zeuenganatu dituzue urrats horiek?". Mugarrak dioenez hasiera batean bere kasa aritu zen eta bere garaiko figurak, Etxaburu eta konpainia, ikusi eta kopiatzen. Ikasitako urrats haiek garatu eta zaildu egiten zituzten. "Gaur egun benetako koreoografiak egiten dira", dio Mugarrak, "sari bat eskuratzeko modu bakarra da. Bere garaian ikasi genuenera mugatzen bazara ez duzu zer eginik. Gaur egun egiten diren urratsak imajina ezinak ziren orain 30 urte. Nire lan metodoa izan da sei urrats desberdin prestatzea fandangorako eta beste horrenbeste arin-arinerako. Hiruko multiploak, eta horrela sei edo bederatzi tokatu, ondo moldatu zaitezke."

"Bizkaian, jotak koplekin jotzen dira txapelketetan?" galdetu dio Jose Inazio Ansorenak. Mugarrak erantzun duenez Bizkaian gaur egun bi txapelketa baino ez dira geratzen. "Eta orain gutxi arte koplekin egin dira, bai".

Arkaitz Paskuasek urratsen kopuru eta jatorriaren galderari buruz azaldu du Nagore eta biak ezagutzen zituzten urratsen zerrenda egin zutela. 50 inguru jaso zituztela dio, baina gehienak aldaerak direla. Garai batean hiru urrats egiten zirela dio, eta bi baino egiten ez zituztenak ere bazirela. Buelten urratsa Gipuzkoatik iritsi zela, eta Bizkaian mugikortasun gutxirekin eta lurrera oso lotuta dantza egiten zela. 

Jotaren estilo eremuak dantza-maisuaren arabera zabaldu eta bilatu behar direla uste du Paskuasek. Dantza-maisuari garrantzi handia ematen dio, asko autodidaktak izan badira ere, baina Artetxe eta beste zenbait ibili direla ikerketan. Besoen kolokazioa garai batean baxuagoa eta sendoagoa zela ikusten du zenbait tokitan Paskuas-ek. Andra Mariren eskolak aurpegi aurrean eskuak asko mugitzen dituela. Denborarekin eskuak igotzen joan direla iruditzen zaio. "Nagorek eta nik figurak bilatzen ditugu, angelu guztiak marraztea, elkarren bizkarra bilatzea lerroak marrazteko. Bilakera hori bilatzen dugu, dantzaren ezagutza zabalago batetik saiatzen gara lan egiten".

Jose Juan Ugalde: Zer diozue bilakaeraz, zenbat aldatzen dituzue zuen urratsak?

Iñaki Mugarra: Galdera zaila da. Nire  helburua da nik prestatzen ditudan bikoteek txapela irabazi dezatela. Beraz, egosten ari den horretara egokitzen naiz. Gaur egun 60ko hamarkadako urratsekin plazaratzen bazara ez duzu ezer irabaziko. Uste dut badirela nik egindako zenbait ekarpen lehiaketetan erabiltzen direnak. Ni oso lehiakorra naiz. Irabaztea gustatzen zait.

Bide batez, erakutsi nahiko nuke hemen dudana. [kaskaineta txikiak, pitoak  erakusten ditu]. Ez dakit Gipuzkoan erabiltzen ziren. Felix Mota ezagutu dut nik Urdulizen erabiltzen zituena. Orain 20 urte Bizkaian honekin dantzatzen zen. Gerrikoan izaten zituzten.

Jose Inazio Ansorena: Horiek herrialde osoan erabili dira. Oso arrunta zen bai. Kontu egin behar da genero bat sortu dela errealitate anitz batetik abiatuta. Besoak altxatzea erreforma abertzalearen ezaugarria zen.  Jatorrian besoak gorteiatzeko erabiltzen ziren.

Arkaitz Paskuas: Erandion, bazen bikote bat harlauza batean dantzatzen zuena, handik irten gabe.

Jose Inazio Ansorena: Iaz Jesus Mari Garatek esaten zigun beraiei esaten zietela txapel baten baitan dantzatu behar zutela. Lehiaketak egindako ekarpen handia aintzat hartuta, erne izan behar da ez dadin plazan dantzatzeko oztopo izan.

Jose Juan Ugalde: Urrats berri bat sartzean iritziak sortzen dira, eta zenbaitetan polemika ere bai. Nola aurkezten zara eszenatoki batera, adibidez, beti besoak goian direla dantzatu den tokira, eta besoak behean dantzan hasi eta gainera neskari heltzen diozu.

Arkaitz Paskuas:  Erabaki genuen besoak azpian sartzea jota zaharrean moduan, ez zait gustatzen arratiakoa esatea. Bestalde, ez zaigu gustatzen esatea dantza igo egin denik, izan ere, lurrik ez badago ez dago dantzarik. Altura gehiago hartu duela? Bai, baina beti lurrarekin. Baltseoa beti ezagutu dugu guk. Lehen urtean egin genuen, baina porrota izan zen, goian egotetik behera izatera pasa ginelako, eta pobrea geratzen zen. Horregatik, buelta eman genion, eta  beste urrats batekin lotu genuen. Bals azkar bat da.

Jose Juan Ugalde: Mugarra, nola izan da urratsen eta dantzarien arteko elkarbizitza hori, nola bizi izan duzun zuk norgehiagoka hori?

Iñaki Mugarra: Galdera hori zerorrek erantzun dezakezu [barreak, Ugalde ere dantzaria izan baita txapelketetan]. Giroa ona izan da orokorrean, salbuespenak salbuespen.

Arkaitz Pascuas: Batzuetan ez da ulertu egin duguna. Baina gero azaldu diegunean, orduan bai. Dantza egiterako orduan gure lehentasuna beti ikuslea izan da, gero gure burua eta azkenik epai-mahaia.

Jose Juan Ugalde:  Urratsak kopiatu dituzue epai-mahaiarekin hobeto funtzionatzen zutela ikusten zenutelako?

Arkaitz Pascuas: Guk urrats bat kalkatzen dugunean bikote hori omendu nahi dugula izaten da. Azpitarte anai-arrebak oso  garrantzitsuak izan dira guretzat, asko lagundu gaituzte. Omenaldi bat egin nahi izan genien. Aurten badugu urrats bat, Parrondotarren urrats ia-ezinezko bat zena, eta azkenean menderatu dugu. Erronka zen. Lorpen txiki horiek bilatzen ditugu, eta horiek gure sorkuntza uneekin tartekatzen ditugu.

Jose Juan Ugalde:  70eko hamarkadan zenbait dantza eskola desberdin zeuden Bizkaian. Gaur, zu bakarrik zaude Mugarra. Zer gertatu da?

Iñaki Mugarra: Gizarte osoaren egoera bat da, ez bakarrik joten ingurukoa. Taldeak bisitatu, itxura ona duten umeak ikusi, baina ez dute nahi, ez dute dantzarako denborarik. Dirurik ematen ez duena ez da egiten. Nik ez dut dirurik jasotzen irakasteagatik. Jarduera honek ordain ekonomikoa izango balu ez nintzateke bakarrik egongo. Hogeitabost urte daramatzat irakasten eta ez dut erreleborik ikusten. Jende gutxi dago dantza egiteko prest. Zazpi dantzari bakarrik ditut. Azpeitiarrak ikusten ditudanean, azpeitarrak bakarrik zortzi bikote aurkezten direla ikusita, inbidia handia izaten dut.

Jose Juan Ugalde: Ansorena, txistulariak nola ikusten du elkarbizitza?

Jose Inazio Ansorena: Uste dut oro har dantza asko aberastu dela. Ia asteburuero txapelketetan jotzen nuen garaian dena askoz ere homogeneoagoa zen. Maila izugarri igo da, eta gaur egun zoragarria da dantzan egiten ikustea. Oso gustura jotzen da.

Lehen asko baloratzen zen puntuak markatzea, eta gaur egun ere markatzen jarraitzen dira. Arazoa da txapelketa errealitatetik hainbeste urrundu dela... Agian ez dugu asmatu prestigioa ematen. Euskal kulturarentzat garai txarrak bizi ditugu. Euskal kultura erridikulizatu da, orain prestigioa duena kitarra-bajo-bateria da, ez txistua eta euskal dantza. Sarietan ere hutsa da ematen dena. Aurkezpen osoa dekadentea da. Egin diot proposamen bat Xabier [Mendizabal] eta EDBri.

Iñaki Mugarra: Gipuzkoan federazio bat daukazue soltea babesten duena. Bizkaian, Bizkaiko Dantzarien Biltzarrean joten kontua erabat baztertuta dago. Ez dakit zenbateraino izan dezaketen arrazoia. Nik uste dut folkloreak eboluzionatu egiten duela.

Jose Juan Ugalde:  Dotoreak izango gara eta ez gara Gipuzkoako kontuan sartuko, ez baita urre distira duen guztia.

Jose Juan Ugalde: Patxi Larrea. Ikono bat da. Urte asko eman ditu dantzaren munduan. Bere eskutatik atera dira urte askotan atera diren dantzari onenak. Gaur topaketa honetan omendu nahi izan den ikurra. Urte batzuk daramatza dantzatik kanpo, baina bere emari hori ez da inoiz galduko. Dantza soltean, dantzan, euskalgintzan, abertzaletasunean. Gaur dantza solteari eman diona eskertu nahi diogu. Zu patxi nola sartzen zera dantza soltearen esparruan. Zuk ez zenun maisurik izan aurretik. Nola aurkezte zara basamortu horretan, eta nola egiten duzu bidea.

Patxi Larrea: Plazatik ateratzen naiz, eta nahi gabe, uste gabean, sartzen naiz txapelketan. Lehenengo gauza jakin nuena txapelketa irabazteko zer egin behar den. Esan zidaten "Estilo, conjunto, agilidad y ritmo". Ni beti sartu naiz puntu horietan. Batzuetan, txistulariaren arabera arazoak genituen. Adibidez, zure aitonak [Ansorenari begiratzen dio, Isidro Ansorena baitzuen aitona] Añorgan, jo zuen oso ondo baina oso mantso. Eta Hermosillak esan zuten, "erritmo horretan baagoaz". Isidrok esan zuen, "nik txistua jo behar dut ahal den ondoen". Orduan behartu nintzen, segun ze txistulari halako pauso egitera. Juaten ginen Berrizera, eta oso txistulari ona, baina oso azkar, bizkaitarrentzako oso ondo, baina gurentzat... orduan jakin behar genuen ze txistularik jotzen zuen, jakiteko nola dantzatu. Beste gauza bat, estiloan sartzen zen epaimahaia, eta ez nago ados, gaur ere berdina dago. Nik dantzatzen dut estilo bat. Halako juradoari ez zaiolako pauso bat gustatzen aldatu beharra? Oso tristea. Aldatu egin da? Behartu egin gaituzte aldatzera! Nafarrak ezin du nafar-dantza batekin irabazi. Ni orduan Goizaldin negoen, eta haiek egiten zituzten urratsak kopiatu nituen.

Nik uste dut dantzatu behar dela gorputz guztiarekin, eskuak goraxeago beheraxago baino, euki dezatela bizitza bat. Mari Angeles Arregi, harek bai, harek gorputz osoarekin dantzatzen zuen. Zuk gorputz osoakin datzatzen baduzu, dantza horrek berezitasun bat hartzen du.

Txapelketak ez dira neurri berdinekoak. Orduan egin behar dut oso ondo preparatu, eta ematen diogu bistosidadea. Ikusi ditut bizkaitar batzuk hogei urrats desberdin dantzatzen, eta txistulariaren arabera aldatzen zituzten. Gu Gipuzkoan beti lau urratsekin eta aldaeraren batekin. Dantzari bizkaitarrak abiadura eskatzen du, bere urratsek ez dutelako Goizaldikoek duten bizitasuna. Nik nahi nuena zen txapelketa irabaztea.

Jose Inazio Ansorena: Isidrok ongi jotzen zuela ez dago zalantzarik ere. Ulertu behar dugu bilakaera konplexua gertatu dela. Akordeoia sartzen denean estilo bat gauzatzen hasten da, askoz azkarragoa den estilo bat. Soinurako sortutako hainbat fandango  (Pepe Yantzi, Pepe Andoain,  e.a.) azkar jotzeko eginak dira, piezak hala eskatzen du.

Patxi Larrea: "Conjunto, estilo, agilidad y ritmo". Lau puntuak aldatu egiten dira txistulariaren edo soinuaren erritmoarekin, eta hori arazoa zen.

Jose Inazio Ansorena: Jota zaharrari buruz, lotuta dantza egiteko berrikuntza hori, asko jota XIX. mende bukaerakoa da.

Arkaitz Pascuas: Niretzat dantza solteak hiru eremu bereizi ditu: jota zaharra, zirkuloan egiten diren jotak eta estilizatua, figurak bilatzen dituena, plazakoa ez dena.

Iñaki Mugarra: Zabalduta dagoen ustea da gipuzkoarrek gehiago markatzen dutela eta erritmo altu batean ezin dela dantzatu. Nik gonbidatuko zintuzket gure ensaio bat ikustera eta ohartzera erritmo azkarrago batean ere markatu daitekeela. Zein erritmotan dantzatu behar den? Nire iritzia da jotzen den erritmora dantzatu behar dela, niri mesede ala kalte egiten didan kontuan hartu gabe.

Jose Juan Ugalde: Garai bateko anekdotek joko polita ematen dute. Patxi Larreari eskatuko nioke kotxe bat jokoan zuen supertxapelketarena kontatzeko.

Patxi Larrea: Eliminatoriaka egin zen txapelketa izan zen, Ondarroa eta Mutriku arteko Venezia dantza-lekuan. Saria Mini bat zen. Bizkaian Etxaburu jaun eta jabe zen, eta Gipuzkoak geu ondo genbiltzan. 

Iñaki Mugarra: Etxaburuk ez zuen parte hartu.

Patxi Larrea: Bai, parte hartu zuen, hirugarren saioan eliminatuta geratu zen akats bat egin zuelako. Aurretik, Elizondon, Etxaburu eta ni 0,5 puntuko aldearekin geratu ginen. Beraz, hirugarrenean beraiek  kale egin zutenean, Garramiola-Beitia onak ziren, baina pentsatu genuen irabazi genezakeela, baina haiei eman zieten, Veneciari komeni zitzaiolako ondarrutarrekin onean egotea.

Horrela zen txapelketa guztietan. Epai-mahaiak bere gustuaren arabera jokatzen zuen eta dantzaria galduta zegoen. Tolosan, Leidorren hainbat asteburuz aritu ginen nor baino nor. Etxaburu autobusarekin etortzen zen, bizkaitarrez betetzen zuen hura. Hainbat asteburutan berdinketa izan zen, eta azkenean, niri okurritu zitzaidan mutil-dantza eginez ateratzea, eta orduan hautsi zen hura eta guri eman ziguten.

Arkaitz Pascuas:  Entzuna dut Ondarroan bi eredu zeudela, Hermosillarena eta Etxabururena. Ba zegoen dantzakeran alderik?

Patxi Larrea: Nik ez nuen alderik ikusten. Izango zen, baina... 15-16 urrats sartzen dituzunean... Etxaburu makina eroa zen, eta Garramiola-Beitia beste estilo batekoak ziren.

Jose Juan Ugalde: Etxaburu aereoagoa zen dantzan.

Iñaki Mugarra: Begoñak lurrera lotuago dantzatzen zuen. Etxaburu bakarra zen.

Jose Inazio Ansorena: Txapelketetan zer nola mailara iritsi den kontuan hartuta, ez du zentzurik zein musikarekin dantzatu behar den jakin gabe joatea. Askoz hobea litzateke bakoitzak bere musika eramatea. Bestalde, testigantza asko dago biltzeko. Merezi du ahalegin bat egitea.