Gari Otamendi: "Bizipenik gabe ez dago transmisiorik"

Donostiako zentroko kafetegi batean bildu gara, añorgarra eta donostiarra. Hasi bezain pronto, donostiarrak lehen hanka-sartzea egin eta añorgarrari “Astigarraga” aipatuz zuzendu zaio. Añorgarrak elkarrizketatzailea zuzentzearekin batera, herrian bizi ez dela azpimarratu nahi izan du, gerora berriro ere egingo duen bezala. Antiguon bizi da Gari. Haren gurasoak Donostiako Alde zaharrekoak ziren, baina Añorgara joan ziren bizitzera. Bertan jaio ziren dantzaria eta haren 3 anai-arrebak. Etxean herrigintza eta kulturarekiko maitasuna transmititu zieten, ekitetik transmititu ere: elkarrizketatuak azpimarratu didan bezala, maitasuna ez baita ezerezetik sortzen, jakitetik elikatzen den zerbait da. Zerbait maitatu dezakegu hura ezagutzen dugun heinean. Gurasoek abesbatza batean ezagutu zuten elkar, eta aita abesbatza zuzendaria izateaz gain, Aranzadi Zientzia Elkarteko presidentea da egun. Horregatik, ez da harritzekoa seme-alaba guztiak zuzen-zuzen herriko dantza-taldera bidali izana. Denetatik txikiena zen Gari, eta horretarako adina ez zeukanean ere, entseguetara eramaten zuten anai-arrebek, haren zaintza egokitzen zitzaienean. Josema Mendiola dantza eta maisu zuzendariarekin aritu ziren urte batzuez, Arkaitz Dantza Taldean, Argiara pausoa eman zuten arte. Argian Juan Antonio Urbeltzek sortzen zituen emanaldietan parte hartzen zuenez, goiz ezagutu zituen Garik hainbat herritako plaza, frontoi eta eszenatokiak. Ordutik, ibilbide luze eta oparoa izan du (dantza irakasle moduan hainbat tokitan aritu da eta Donostiako Musika eta Dantza Eskolan ari da gaur egun, master-classak ematen ibilitakoa da Baionako Kontserbatorioan, Burgosen, AEBtan, Argentinan, Australian… Musikari bezala aritu da emanaldi askotan, biolina eta arrabita jotzen, bertso-saio musikatuetan ere parte hartu du; Telmo Esnalen “Dantza” (2018) pelikulako protagonistetakoa izan da eta Gipuzkoako Arteen eta Kulturaren Kontseiluko kidea izan da hainbat urtetan, besteak beste), baina ezagutzen dudan denbora urrian izan ditugun konbertsazio luze eta sakonetan ez dit horren inguruan ia deus aipatu. Horregatik, haren lankide eta lagunek zein Google-k emandako laguntza behar izan dut ordezkatuko dudanaren nondik norakoak jakiteko. Harrituta gelditu naizela eta bere burua oso toki umiletik aurkezten duela esan diot, ahots- grabagailua piztu eta berehalakoan. Lehenengo komentarioak luzerako eman dio.

GARI: Nik uste dut hor badaudela bi gauza: batetik, ez dakit herentzia kulturala edo soziala den, baina igual hemen badaukagu ohitura edo jarrera hori, pixka bat baxutik hitz egitekoa, eta hor umiltasun faltsuan erortzeko arriskua ere egon daiteke. Ni azken boladan gauza horiek arduratzen naute, zeren, norberaren autoestimuari ere begiratu behar zaio gauzak egiteko orduan. Alde horretatik, transmisioz edo ohituraz banator oso kolektiboak diren jardueretatik, eta hor beti jarrera izaten da taldea ikustekoa: basoa eta zuhaitza, arraina eta itsasoa… Egia da, baita ere, ez diedala asko begiratzen egin ditudan gauzei… egiten ditut eta aurrera, ez? Orduan, beno... igual ibili izan naizen eremuek ez daukatenez aitortza handirik, ba, horrela ohitu naiz. Eta hori ez dut esaten nolabaiteko ardura edo errua kanporatzeko: besteek ez naute ikusten, ez naute baloratzen edo betiko kontu horiek... Noizean behin loreak ere jasotzen ditut, jasotzen ditugu, eta kosta egiten zait jasotzea. [Gariren hastapenetara joz, sua piztu zuen lehenengo txinparta horren bila, auzi bat gurutzatzen da egin diodan galderan].

Nolatan hasi zinen dantzan? Zergatik jarraitu, honaino iritsi arte?

[Bere buruari bueltatzen dion galdera moduan formulatzen dena].

G: Noraino naiz bokaziozko dantzaria, noraino herentziakoa? Gurasoak Añorgara joan beharrean, Donostiako beste auzo batera joan izan balira, igual bertso-eskolan apuntatuko ninduketen, eta bertsotan ariko nintzen orain… kirolean ez, hori seguru, oso txarra bainintzen. [Esaten du barrezka. Transmisio eta bokazio, bietatik omen].

Bietatik dago. Baina bai gogoratzen naiz umeak izanik, isilik egotea kostatzen zitzaigunez, eta arropa- aldaketarik behar ez genuenez, emanaldietan beti jartzen gintuztela eszenatokitik urrutien zegoen tokian. Eta lagun bat eta biok dantza ikustera eskapatzen ginen, beste batzuk jolasten gelditzen ziren bitartean. Orduan, pentsatzen dut nolabait harrapatu ninduela zuzenekoak edo ikuskizunak daukan... ez dakit, magia hitza pixka bat hortera iruditzen zait, baina bueno, jendeak erabiltzen du, eta bai: lilura hori... Ez dakit nola esan, holako toki batera eraman eta gu gela batean edukitzea, hori ez ikusten… krimen bat iruditzen zitzaidan! Esaten nuen: ostia, baina nik hau ikusi nahi dut! Horrela sortu ziren nire lehenengo erreferente edo heroiak. Adibidez, "soinu zahar" bat bakarkakoan Mikel Legorburu edo Abel Iriondo dantzatzen ikusten nituenean, hil zen gure lagun bat... bua! pasada bat zen. Edo "Muriska" izena duen pieza ikusten nuenean, 70 pertsona eszenatoki gainean. Ikusten egoten nintzen, flipatzen. Hori, 8-9-10 urterekin.  Emanaldia  zirrikitu batetik ikustea, isil-isilik. Hori da gogoan dudan oroitzapen politena.

Bazegoen zerbait bereziki atentzioa bereganatzen zizuna, edo...?

G: Hombre, ikuskizun handiak ziren. Igual dimentsioa bera, jende asko. Gaur egun ez da halakorik egiten. Musika ere oso potentea zen...  Baina batez ere, dimentsioa: ume bat izanda horrelako eszena bat ikustea harrigarria zen... eta aniztasuna. Garai hartan behintzat, Argiak markatu izan zuen gerora talde askok egin duten dantza emanaldiaren eredua: probintzia askotako dantzak eramatea. 80 eta 90eko hamarkadetan 200 bat pertsona aritzen ziren, "Zortziko" eta "Alakiketan" izena zuten. Euskal Herriko probintzia gehienetako dantzariak etortzen ziren, lauzpabost autobus frontoi edo antzoki batera. Horregatik, jantzietan diferentzia handia ikusten zen, musika eta instrumentuetan ere bai... eta horiek denak kutxa beltzetan gordeta, ilunpetan... Xarma berezia zeukan.

Noski, horrela ikusita zentzua dauka kolektibotasunak, azkenean emanaldiaren indarra horretan dagoelako, ezta?

G: Bai… igual horrekin plano ideologikoan sartuko gara. Denboran salto bat egingo dut: Urbeltzekin egin genuen azken ikuskizuna "Martin Zalakain" izan zen, Barojaren nobelan oinarrituta. Urbeltzek hura deskribatzean, euskaldunok izaera berdinzalea dugula aipatzen zuen; heroirik gabeko herria garela, nolabait. Eta hori bada euskaldunok asko markatu gaituen zerbait. Herri honetan burua pixka bat ateratzen duenari, aizkora atera eta moztu egiten diogu! Orduan, inkontzienteki bada ere, horrek taldearen altzoan eta babesean kokatzera eramaten gaitu.

[Solasaldiak, halabeharrean, identitate kolektibo eta norbanakoaren arteko gatazkara garamatza. Garik eskuineko belarri-gingila igurzten du hatz potolo eta erakuslearekin. Begirada kafetegiko puntu finko batera zuzendu, eta kopeta zimurtuz, serio hitz egiten du. Gauza bat esan baino lehen, tentuz neurtzen ditu hitzak, eta batzuetan ez ditu esaldiak bukatzen. “Bustiko naiz” esaten du, bat-bateko adore bulkada bati jarraituz; edo, “hau ez jarri” beste hainbatetan. “Nire iritziz” esaten du askotan, azpimarratu nahiko balu bezala “iritzi pertsonala” dela, eta oinarri handirik gabeko uste edo sentsazio pertsonalei pisua kentzen die, ia-ia mespretxuz. Nabaria da, keinu keinu horietan guztietan, gipuzkoarra soka-dantza batean eskua emana dagoela: esku bat aurrekoari, bestea atzekoari. Soka eusten denak. Kolektiboan, taldean. Inor ez bakarrik].

[Beharbada horregatik, argi dauka kolektiboak eta norbanakoak orekatuta egon behar duela, nahiz eta oreka hori zaila gertatu].

Garapen pertsonala ahalbidetu eta sustatzen duten taldeak behar ditugu. Komunitateak norbanakoa babestu behar luke. Baina hori ez da beti hala izaten. Agian, herri honetan dugun historia soziopolitiko eta sozioekonomikoagatik, gure motxilan harri pisutsu hori daramagu. Kolektiboak ingurune errepresoreak izan daitezke. Eta nahi nuke ulertzea umiltasunetik esaten dudala hau… Niretzat, umiltasuna errealitatearekin kontaktuan egotea da. Hortik esan dezakezu zu nor zaren.

G: Kauen sos! Ostegun eguerdi batean… [barre egiten du nire biktimak].

[Neronek ere ez dakit, baina jakin nahi nuke aurrean eserita daukadanak zer irudi dauzkan, zer bizipen, norekin sentitzen den herrikide eta norekin ez, zertan datzan maite duen hori eta nolakoa den gainbeheran sentitzen duen komunitate hura. Nik ere ez dakit zeintzuk diren batzuetan hodeietan jolasean, edota testu-liburuetan dibagatzen diharduten kontzeptuak… baina, konbentzituta nago geure gorputzetan bizi direla. Eta oraingoan, bada, dantzaz ari gara. Gorputzean, non bestela?].

Beste galdera bat egingo dizut, igual lurreratzen lagunduko diguna:  zuk nola bizi duzu zure egunerokotasunean, zure gorputzean? Filosofatu dezakegu, baina azkenean oso bizipen zehatzek osatzen gaituzte... Zu, adibidez, Añorgari oso lotuta zaudela ulertzen dut, familia konkretu batean jaio zara, zure herriko testuinguruan, momentu historiko batean…

G: Bai, eta ez naiz Añorgan bizi, hortik abiatzetik. Segur aski belaunaldi guztiek uste dute aldaketa sakoneko garaian bizi direla, baina nik uste dut aldaketa sustantzial batzuk gertatzen baino gehiago... gorpuzten ari diren garai batean bizi garela. Ekonomian badago monopoliorako joera bat: handiak handitu eta txikiak txikitzekoa. Ba, euskalduna txikitzen ari da. Eta euskaldunon belaunaldi guztioi planteatzen zaiguna ekartzen digu: Gu gara azken moikanoak? 

Era berean, gero beste belaunaldi bat iritsi eta kultura horren ezaugarriak birformulatzen saiatuko da. Galdera ona da, baina erantzuten konplikatua, egunerokoan ikusten baitut niretzat nuklearrak edo oinarrizkoak diren elementuak desagertzen edo eraldatzen ari direla. Benetan kultura oso txiki baten parte naizela sentitzen dut. Uste dut horrek eragina izan duela azkeneko gure historia soziopolitikoan arreta gehiegi jarri delako politikan; zehatzago esanda, estatu bat eraikitzeko saiakeran… eta guztia esanda, estatu nahiko utopikoan. Iruditzen zait azken hamarkadatan arreta eta energia gehiegi bideratu ditugula estatura, eta nazioa ahaztu zaigula.

Zahartzen ari naizela izango da, edo mundua aldatzen ari dela… edo biak aldi berean! Baina zinez ahul eta zaurgarria den komunitate bateko partaide sentitzen naiz.

[Igurtzi eta igurtzi ari den belarri-gingila zeharo gorrituta dauka elkarrizketatuak, igurtziaren igurtziz. Gauden lekuan musika dugu fondoan etengabe, ingelesez. Konturatu naiz letra horiek askoz errazago errekonozitu ditudala Otamendik aipatu dizkidan euskal dantzak baino].

Lurreratuz, asko lurreratuz: zein da komunitate txiki, zaurgarri hori? Zeren, euskal kulturaz ari gara; euskaraz egindako kulturatik edo euskaraz aritzen den komunitatetik asko urruntzen dena…

G: Bai, nik uste dut okerra dela euskal kultura hizkuntzara murriztea. Badauzkagu beste adierazpide eta elementu gehiago. Eta horrek ez du kentzen ahozko hizkuntza oinarrizkoa izatea. Baina kultura gure ohitura, eguneroko balio, harremanak eraikitzeko eta izateko moduak, gure lana eta aisialdia antolatzeko moduak… ere bada.

Inkontzientean errotua dauzkagunak, ez? Umiltasuna, adibidez. 

G: Erabat. Eta horrek logika kapitalistarekin egiten du talka. Izan ere, dauzkagun balio asko pobreziatik edo eskasiatik datoz. Gaur egun, ordea, beste testuinguru sozioekonomiko batean bizi gara. Egia esan, kosta egiten zait hori guztia lurrera ekartzea… Igual horren inguruan asko hausnartzen ari naizelako… kosta egiten zait zerbait sendoa eta diskurtsiboa botatzea.

Hori ere euskalduna da, ez? [barre txikia eskapatzen zait].

G: Bai… baina esan nahi dudana da, nostalgiak eragindako idealismotik eraikitzen badugu kultura, galduta gaudela. Hau da, nostalgia eta idealizazioa pozoia dira! Eta nire ustez badaukagu hortik dexente. Gaur egun, ustez hobexeago bizi garen arren, langileak izaten segitzen dugula gogoratzea falta zaigu. Gure auzoan ikusten dut hori: langile-auzo bat da, fabrika bati oso lotuta… baina ez Añorgan bakarrik, gure gizartera orokortu dezakegu. Proletario deitu nahi baduzu… langileak gara eta horrek bizimodu oso bat eraikitzen du. Harremanak eraikitzeko orduan: bikote-harremanak, lagunen arteko harremanak… Egun asko hitz egiten da botere-harremanez, gizartea estrukturatzeko… bada, ni militantzia edo mundu amateurretik nator… honekin zera esan nahi dut: zer egiten duzu debalde? Zer termino ekonomikoetan, eta zer ez? Eta dirurik jasotzen ez baduzu, zer jasotzen duzu?

Eta zuk, zer jasotzen duzu?

G: Ba, hain justu ere, lehen esaten saiatzen ari nintzen hori, zure galderari erantzunez: ingurune bat, komunitate bat, niretzat garrantzitsuak diren balioetan funtzionatzen duena. Mundu tradizionala aztertzeak ikuskera hori eman dit.

Hor harreman afektiboek pisu handia daukatela imajinatzen dut...

G: Bai, bai.

Osea, zuri izen-abizenak etorriko zaizkizu, hau guztia kontatzean...

G: Bai... [barre].

Ez dizut esaten aipatzeko, eh?

G: Ez, ez dizut esango... [barre].

Ez sentitu estututa, galdera hauek gehiago dira hausnartzeko erantzuteko baino…

G: Dudarik gabe. Harreman sarea eta bizimodura bueltatuz, zera esatera nindoan: Urbeltzekin gauza asko ikasi ditut, eta ikasitako horiek hausnartzera eraman naute. Dantzak antzokietan ere eman ditugun arren, ez ditugu termino eszenikoetan ikertu, termino erritualetan baizik. Eta erritu horiek egitea inplikatzen duena dantzaren ikasketatik harago doa, askoz. Dantza talde baten partaide izatea 18:00etatik 20:00etarako entsegura joatea baino gehiago da. Izan ere, dantza taldearen formula bera, historikoki berria da. Orain dela 50 urtera arte, herri eta auzoetako gazteak elkartzen ziren dantza maisu batek erakutsitako dantzak egitera.

Bizitza-estilo baten barnean sartzen da.

G: Bai, azken batean, harreman sarea eta zure denboraren kudeaketa horren baitan antolatzen duzulako.

[Garai bateko Añorgan dantzak prestigio handia izan zuela kontatu dit, kasik herriaren erdigune izateraino. Hark ez zuen hura ezagutu, baina aspaldian fabrikako dantza-maisua izan zenak azaldu omen zion: XX. mende hasierako eredu industrialari lotuta, fabrikak egiten ziren eta haren inguruan langileentzako eta beren familientzako etxeak, dendak, eskolak… eta horien baitan ere jarduera sozialak, hainbat tokitatik ekartzen zituzten langileak kohesionatu behar zirelako, nolabait. Momentu hartan indarrean zegoen jarduera dantza izanik, dantza-maisu famatuena ekarri zuten herrira, eta lan-orduetan ematen zioten denbora dantza-taldearen inguruko kontuak kudeatzeko].

Guk justu kontrakoa jaso dugu: erabat amateur-militante gaude, 20:00etatik 22:00etara. Gaur egungo Añorga, langile-auzo bat izaten jarraitzen duen arren, ez da fabrika bakar baten bueltan kohesionatutako komunitatea. Halere, kohesio hori mantentzen saiatzen gara, harreman sare bat etxean bertan sortzeko, Urbilera edo “Donostiara” joan beharrik gabe, ezta? Guk “Donostiara joatea” esaten diogu, nahiz eta Añorga berez Donostiako auzo bat den… Ni nireaz ari naiz, baina uste dut herri askotan gauza bera gertatzen dela.

Zentzu erritual eta ez hainbeste artistiko horretan, dantzak badauka orain aintzat ematen ari garen alderdi kultural oso hau, baina esango nuke jende askok ez duela alderdi horren sakontasuna antzeman ere egiten. Zuk nola bizi izan zenuen hori? Hau da, zein da dantzaren zentzua? Zentzu hori transmititu zizutela iruditzen zaizu?

G: Bai, txikitatik. Herriko egun garrantzitsuetan parte hartzen nuen, dantza eginez edo beste modu batzuetan. Gurasoek beste herri batzuetako jaiak edo momentu esanguratsuak ikustera ere eramaten gintuzten, eta hala konturatu nintzen errituek espazioaren eta denboraren ordenamendu bat ematen dutela: hau da, egun eta toki konkretu batean zerbait berezia gertatzen da, taldean egin eta bizitzen dena. Jendearen hitz eta aurpegietan emozioa ikustean, oharkabean ulertu nuen nola egiten duten horrek zentzua dutela haientzat, eta emozio hori niri ere iristen zitzaidan.

Ba al dago dantzarik zuretzat esanahi berezia duenik?

G: Bai, soka-dantzekin askotan hunkitu izan naiz. Momentu askotan hunkitu izan naiz bai dantzan, bai sokaren parte izaten. Zertaz ari naizen ez dakienarentzat: soka dantza eskutik helduta pertsonek osatzen duten soka sinbolikoa da. Momentu batean, “Maiordomo” eta “zerbitzari” esaten zaien bi dantzarik ikusleen artetik norbait gonbidatzen dute sokaren parte izatera, atera egiten dute, eta soka gidatzen duen dantzariak -“aurreskua” esaten zaio honi- “agurra” dantzatzen dio. Dantza horren deformazioa da gaur egun inaugurazioetan eta halako ekitaldi ofizialetan ikusten dugun dantzari bakarreko “agurra”.

G: Bai, bai. Soka dantza koreografikoki komunitatearen errepresentazio bat da, eskuz esku pertsonak osatzen duten soka bat. Berez kolektiboa da, taldearen ikurra errepresentazioa, elkarri lotuta gaudela esan nahi baitu. Zentzu horretan, oso berezia da pertsona bat ateratzearen momentu hori, hor bi gauza uztartzen direlako: dantzatzen ari denarentzat inportantea da publikoki beste pertsona bat ateratzea, eta era berean, pertsona hori publikoki zure gonbidapena onartzen ari da. Sinbolo asko izan ditzake, adiskidetze publiko bat, aitortza bat… eta lagun bati, maite duzun norbaiti, bikotekideari edo familiako beti egin diezaiokezu. Orain dela bi urte nire ikasle-ohiak izandako eta orain dantza irakasle dabiltzan bi dantzarik atera ninduten. Argazkiak ateratzeari utzi nion eta haiekin atera nintzen… asko hunkitu nintzen. Bi aldetan egon naiz, eta bietan ere hunkitu naiz. Zuk zure gorputz adierazpenez ondo egiten dakizun hori, testuinguru erritual batean egitea, beste norbait gonbidatuz, hori hunkigarria da (ez da ez dakit zer enpresarentzat inaugurazio batean egitea bezalakoa). Eta hori publikoki egiten denean, norbait atera sokaren kide izatera mundu guztia begira dagoenean… niretzako karga energetikoa hazi egiten da, eta hor emozioa ere… atera igual ez, euskaldunak gara (barre), baina bizi egiten duzu. Horregatik esango nuke dela, dantzan errituaren dimentsioa bizitzeko momentu aproposenetako bat.

Bai, testigu izan naizen aldi gutxietan, “Agurra” aitortza eta errespetuaren sinbolo izan da niretzat. Txapela kendu eta burua jaistea: begira zer gauza sinplea, ezta? Ba nik horrek hunkitzen nau.

G: Bai, hor badago lengoaia korporal oso bat, Urbeltzek zioen bezala, “dantzak mugimenduan dauden sinboloak dira”, baina transmisioa oso deskuidatuta daukagu.

Transmisio horretan, sinbolo horiek transmititzea lortzen da?

G: Azaltzen duzunean, jendeari mundu bat irekitzen zaio, baina gaur egun kosta egiten da. Berehalako ikus entzunezkoen gizartean bizi gara, eta emozioez hitz egiten dugun arren, literalegiak garela esango nuke. Emozioak transmititzeko, sinboloak behar ditugu, eta hor gabezia bat dugu. Sinboloak eraikitzeko gai ez baldin bagara, deshumanizatzen ari garen seinale da, nire ustez.

Zuk zer modutan uste duzu transmititzen duzula erritualtasuna, sinbolismo, eta emozionaltasun hori guztia?

G: Nire ustez, modu bakarra egitea da. Hamar aldiz esplikatu dezakezu inauteria edo soka-dantza zer den, baina bizipenik gabe ez dago transmisiorik. Bizipen eta emoziorik gabe ikasketarik ez dagoela esaten dute. Horregatik saiatu naiz azken urteetan Añorgan ekimenak antolatzen; inauteriak, adibidez, Iruñean, Eibarren edo Garazin egiten diren moduan. Egoerak eta espazioak sortu jendeak hori bizi dezan, oroitzapen eta esperientzia onak sortzeko. Hasieran esandakora bueltatuz, norbanakoaren zerbitzura dagoen komunitatea bat. Ahalik eta modu aproposenean bakoitzari konpromisoak hartuarazten, sare horretan erritu bat eraikitzeko, gero egun konkretu batean lehertuko dena, jendeak bi bizipen izan ditzan: batetik, egindako lanaren memoria errekuperatzea, eta bestetik, ondo pasatzea. Horretarako aztertzen ditugu tradizioak: funtzionatzen duena zer den jakiteko eta hortik tradizio berriak erreplikatzeko.

Dantzari bezala transmititzen duzula uste duzu?

G: Nire zurruntasuna askatzen saiatzen naiz, eta bizi, bizitzen ditut emozioak, baina ez dakit transmititzen ditudan [barre]. Noizbait lortzea espero dut.

Hainbatek baietz esan didate. Sofiak esan dit (bion lankide denak) “bizia ematen diozula” dantzari.

G: Jo, ez dakit zer esan. Hitz potoloak dira horiek. Saiatu, saiatzen naiz, lehenengo eta behin bizitzen, eta gero daukadan hori adierazten. Beti teknikari lotua eduki izan dut neure burua, eta azken urteotan horrek asko arduratu nau. Behin Tamara Rojori flash batean zera entzun nion, telebistan eman zuen elkarrizketa batean: “la técnica es el lenguaje y el arte, la comunicación”. Asko gustatu zitzaidan, eta azkar batean apuntatu nuen paper batean. Zoritxarrez, ez dut aurkitu elkarrizketa hori non eman zuen. Eta horrekin nabil, hori ulertu nahian.

Krisiaz hizketan hasi dugu elkarrizketa, eta krisiarekin bukatu behar zuen. Izan ere, krisiak aukerak dira.

G: Momentu honetan, nire kezka hori da: lehen aipatzen nuen kolektibo eta norbanako horren artean kokatzea. Bien arteko talka baino, kokatzen jakitea. Zeren biak daude, ez? sinplekeria litzateke kolektiboa edo norbanakoaren artean aukeratu behar izatea. Izaki sozialak gara, eta era berean, indibiduoak.

Ez dakit, zure tokia… igual norbanakoagoari lotuta, zure ahots indibidualagoa…

G: Bai…

Horren bila zabiltza?

G: Bai… kasik beldurra ematen dit altuan esateak, eh?

Hori seinale ona da, ez? Igual hortik doa.

G: Hori eskatzen dit gorputzak.

Esaten dute beldurrari entzun behar zaiola, beldurra dela bidea.

Orduan, asko daukat entzuteko, izugarri beldurtia naiz-eta! [barre]. Hori egin beharko dut: gelditu eta nire beldur guztiak… ordenatu eta banaka entzun.