Adriana Pous: "Ura eta mugimendua gara"

Adriana Pous (Montevideo, Uruguay, 1965) Dantzaz konpainiako zuzendari artistikoa da. Dantzari moduan Hego Amerikan zein Europan ibilbide luzea egin ondoren, zuzendari zein pedagogo moduan dihardu. Dantza ogibidea izateaz gain, aukeratutako bizimodutzat dauka, eta “zer da dantza?” galdetu diodanetan (behin baino gehiagotan, altxor baten bila dabilen pirata obsesionatua lez), besoa altxatu eta airea astinduz “zer dakit ba, nik!” erantzuten du, gauza asko dela, hegoaldean hain propioa duten doinu musikatuarekin. 

Bospasei urte zituelarik, gurasoek teatrora eraman zuten, ballet emanaldi bat ikustera. “Argi-ilunen magiak” liluraturik utzi zuen. Hark begi distiratsuekin errepikatzen duen eran, “agertzearen  eta desagertzearen jokoa”-k harrapatu zuen, eta ordutik ez du askatu. Momentu hartan jakin zuen dantzaria izan nahi zuela. Dantza eskoletara eraman zuten, eta handik gutxira, “Cascanueces” ballet-eko obra klasikoan hartu zuen parte, zortzi urte besterik ez zituela. Hamasei urterekin ikasketak utzi eta Santiagoko Udal Antzokiko Balletean hasi zen lanean. Hiru urte jardungo zuen konpainia profesionalean, hegan egiteko grinek Espainiarantz bideratu zuten arte. Txikitako argitasuna mantenduz, helburu bat finkatu zuen gogoan: Nancy-ko Frantziako Ballet Nazionalean dantzatzea. Hizkuntza dominatzen zuenez, lehenengo penintsula iberikora salto egitea iruditu zitzaion noizbait bertaraino iristeko lehen pausoa. Esan eta egin: 80. hamarkadako Madril ezagutu zuen, Ballet Nazionalera (María de Ávilaren zuzendaritzapean) batu zenean. Jarraitu baino lehen, ez dago soberan garai hartako testuingurua gogoraraztea: Pousen karrera hasten denean, Uruguay, Argentina eta Txilen diktadura militarraren goraldia dugu. Adriana nerabeak bere hiriko Alianza Americana-ko liburutegian idazkariari erregutzen zion balletaren inguruan zituzten bideo apurrak ikusten utz ziezaion, ulergaitza egiten den arrazoiren batengatik 18 urtetik gorakoa izan behar baitzen bertara sartzeko. Asko borrokatu ondoren, iskina batean egoten uzten zion, kieto, bideoei so. Mugikortasunak, berriz, egungo ikuspuntutik surrealistak diruditen trabak zituen. Espainiara joateko eskutitz bat idatzi zuen: Espainiako Kultura Ministeriora lehenik, Ballet Nazionaleko helbidea eskatzeko. Sei hilabeteren ondoren iritsi zitzaion erantzuna. Beste eskutitz bat idatzi behar, oraingoan bai, Ballet Nazionalera. Abentura guztiak ez dizkit kontatu, “aspertu ez zaitezen” diost; baina batzuk bai, tartean, Madrilera iristean harriduraz topatu zuenekoa:

ADRIANA: 85. urtea izango zen, gutxi gorabehera. María De Ávilak bi konpainiak zuzentzen zituen: flamenkokoa eta balletekoa… konpainiarentzat momentu zailean iritsi nintzen: Teatro Erreala obretan zegoen, egun Reina Sofia Museoa dena; bada, momentu hartan Santa Isabel ospitalea zen, eta bertan zeuden dantza aretoak. Izugarria zen! Balleteko konpainiak garaje baten barruan entseatzen zuen: parkingera sartu eta kotxe bat, beste bat… eta fondoan, 

atea. Ate hori zeharkatu eta bertan zeuden, leihorik gabe, bentilaziorik gabe… aretoak txandakatzen zituzten ballet eta flamenkoko dantzariek, eta egun batean han eta bestean hemen ibiltzen ginen: ospitalean hotz handia egiten zuen eta ez genuen kalefazioarik. Ni Hego Amerikatik nentorren, akonplejatuta edo, baina gure arteko aldea ikaragarria zen! “Barkatu, hau al da Ballet Nazionala?” pentsatzen nuen neure kolkorako. Ni ekoizpen handietan dantzatzera ohituta nengoen, orkestrarekin, eta Espainian, entseatu bai, baina oso gutxi oholtzaratzen genuen.

Trantsizioan iritsi zinen.

A: Bete-betean. Museora joaten naizenean esperientzia hura gogoratzen dut. Madrildik konpainia frantsesei eskutitzak bidali nizkien, eta oporrak eman zizkigutenean Nancy-ko Balleteko hautaketa-proban parte hartu nuen. Bertan, urtebeteko kontratua eskaini zidaten. Txilen dantzatzen nuenean, konpainia frantsesa etorri zen bira egitera, eta Jiri Kilian-en hainbat koreografia ikusi nituen. Liluratuta utzi ninduten!Orduan sortu zitzaidan haiekin lan egiteko grina. Oso ondo ibili nintzen, bira internazionalak egiten genituen, eta Rudolf Nureyev-ekin dantzatzeko aukera izan nuen, baita dantzaren historian garrantzia handia izan duen jendearekin ere. Gero, zuzendaritza aldatu zen, eta koreografo bat bere koreografia propioak egiten hasi zen. Orduan, erabaki bat hartu nuen: “beno, ni hemen iritsi naiz nahi nuen lekura, eta orain beste buelta bat eman behar diot”. Koreografo hark konpainia berri bat sortu zuen Nancy taldeko dantzari batzuekin, beste ibilbide bati ekiteko, eta konpainia hori zentro koreografiko nazionala izatera iristea zen helburua. Hau da, dagoeneko baginen zentro koreografiko nazionala, baina pribilegio horri uko egin genion, eta zerotik hasi ginen. Ni talde hartara batu nintzen, eta talde hori da, gerora, Miarritzeko Balleteko Zentro Koreografiko Nazionala bihurtu dena. Eta koreografo hura Thierry Malandain da.

Eta ideia hori “iritsi naiz nahi nuen lekura, eta orain beste buelta bat eman behar diot”, zer dela-eta sortzen zaizu zuri?

A: Nik beti sentitu izan dut konfort puntu batera iristea arriskutsua dela. Horregatik, ni neu mugitzen naiz.

Zenbat urtez egon zinen Nancy-ko Ballet Nazionalean? Nazionala zen, ezta?

Eta Txilen?

A: Hiru urte. Baina Frantzian dantzatu ostean, berriro itzuli nintzen. Hau da, bide horretan joan-etorriak egon dira, Hego Amerika eta Europaren artean.

Ez zenuen sekula Estatu Batuetara joatea pentsatu? Hego Amerikan iparralderantz begiratzen omen dute, ezta?

A: Bai, bertan izan nintzen hautaketa-proba batean. Garai batean bekak ematen zituzten eta kontratua eskaini zidaten, baina horretarako “Green Card”-a (bisa) behar nuen, eta eskuratzea zaila zen.

Eta Europatik Hego Amerikara itzuli zinen, bertatik deitu zizutelako?

A: Ez, ni zera nintzen… aldaketa! [hatzak klaskatu eta barre egiten du].

Ipurtarina.

A: Ez dakit ba!

Zure oporraldietan, deskantsuetan joaten zinen?

A: Ez, ez… bizitza apustu bat izan zen, pertsonala… nire bikotearekin batera hartutako erabakia: “Hemen [Frantzian] ezagutu dugu elkar, eta orain nik neure herria ere ezagut dezazun nahi dut”. Eta horrela joan ginen, esku bat aurrean eta bestea atzean, abenturara!

Behin bertara iritsita, ekintzara pasatu eta planak funtzionatu zedin lortzen genuen. Hara eta hona ibili ginen, Nizeko Balletean dantzatu nuen, Ingalaterran… hainbat proiektu izan nituen… Malandain Ballet Biarritz-etik berriro hots egin zidaten arte: dantzari batek bere lekua utzi zuela-eta, berriro itzultzea eskaini zidaten. Bertan izan nintzen 35 urte bete nituen arte. 16 urterekin hasi nintzen dantzan, eta 35 betetzean, “beno, aski da, ez?” pentsatu nuen, “nahikoa izan dut”. 

2000. urtean gaude?

A: 2002an. Hastapenak horiexek izan ziren, gero udarako tailer bat antolatu genuen, dantzarien maila nolakoa zen ikusteko. Tailer horrek, azkenean, sei hilabeteko formatua hartu zuen. Ballet Biarritz Junior deitu genion. Hala ibili ginen hiru urtez. Dantzariek Mallandain-eko errepertorioa praktikatzen zuten, estilo bakarra, beraz, eta niri interesgarria iruditzen zitzaidan dantzariek hainbat estilo ezagutzea, haien iruditeri artistikoa zabaldu zezaten. Hirugarren urtean, hiru koreograforen emanaldia aurkeztea erabaki genuen. Hortik aurrera, Mallandain-engandik bereiztu ginen, eta proiektua Dantzaz izatera igaro zen. Dantzaz-ek bizitza propioa izan du, pertsona askok parte hartu dute, hainbat egoera bizi izan ditugu eta haietara moldatzen ibili gara etengabe. Alderdi hori liluragarria egin zait beti.

Beraz, hainbat estilo eta koreografo ekartzearen ideia zurea izan zen? Zure bidez txertatu zenuten dantza garaikidea?

A: Bai, geroz eta gehiago, prozesu hori intentsifikatzen joan zen. 

Dantza klasikoaren alorrean, hori ez da oso ohikoa izango, ala?

A: Ez, baina beno, ni ordurako dantza klasikotik urrundua nintzen, e? Nik berez oinarri klasikoa dut, baina gerora neoklasikoa, garaikidea eta beste estilo batzuk ezagutu eta dantzatu ditut; Mallandain-ek, adibidez, nahiko estilo neoklasikoa dauka. Eta betidanik interesatu izan zaizkit beste gauza batzuk. Kuriositate hori piztu behar dela uste dut, beste modu batzuk bilatu eta sustatzeko.

Zuk hori aintzat ematen duzu baina ez dakit dantzaren munduan hain agerikoa den…

A: Azken batean, dena da dantza, ezta? Dena da dantza. Baina dantza kategorizatu egiten dugu: tradizionala, klasikoa, neoklasikoa… eskema horietara atxikitzen gara. Niri, aldiz, dantza klasikoa egin ez duen pertsona bat hartzea gustatzen zait, klasikoa ez dakiena baina mugitzen badakiena, eta harago joan daitekeena… ez du zertan nire bide berbera egin behar, beste modu batera moldatu daiteke, hortaz, ongi etorria izan dadila. Gure dantzariek hori dute: askotarikoak dira, oso klasikoa den norbait eta dantza urbanoetatik edo tradizionaletik eratorritakoa elkartu eta pixkanaka homogeneizatzen ditugu. Elkar eragin eta elkar babesten dute. Dantzari klasikoari pisu gehiago eman diezaiokezu, eta era berean, bere estiloa elikatu… elkar-truke hori oso positiboa iruditzen zait. Horregatik sustatu izan dut beti lan egiteko modu hori, gustuko dut.

Zuretzat organikoa izan da egiteko modu hori.

A: Bai, edo hala gogoratzen dut behintzat… baina zaila ere izan da! Zaila da herrialde batetik bestera igarotzea, beste hizkuntza eta kultura batzuk ikastea… baina horrek, aldi berean, elikatu egiten zaitu. Zure identitatea aldatzen eta elikatzen, aberasten… joaten da, ez? Orduan, zein da zure identitatea? Zeintzuk zure sustraiak? Galderok egiten zituen Martin Inthamoussu-k bere azken obran. Hausnarketa bezala interesgarria da, azken batean denok gizakiak garelako, eta bizi garen  mundua hain da zoroa!...: “hau nirea da, lurralde hori nirea da, hura hemengoa…” baina, azken batean, denok bizi gara planeta berean, zergatik ez dugu bestea toleratzen? Bada, jaitsi zure bolumena, izan zaitez toleranteagoa… eta ezagutuko duzu. Nik uste dut ezjakintasuna dela arazoa: bestelakoa denak beldurtzen gaitu, eta geure burua babestera jotzen dugu. 

Torres Garciaren lanak identitate unibertsalaz dudan ideia laburbiltzen du: guztiok dugu oinarri bat, gure jatorriarekiko erreferentzia-puntua, baina puntu hori aldatu eta egokitu egiten da, norberak erabakitzen duen tokiaren eta gure patua zuzentzen dugun ikuspegiaren arabera.

Lehen aipatu duzu betidanik izan duzula, erosotasun egoera batera iristean, erosotasun horrekin apurtzeko joera. Herrialde batetik bestera, kultura eta hizkuntza batetik bestera, dantza estilo batetik bestera… Hori nondik datorkizula uste duzu?

A: Niri familian jaso nuen hezkuntzagatik dela uste dut. 

Eta zure familian, nola hartu zuten zure hautua? 16 urte besterik ez zenituela Txilera abiatu zinenean, adibidez?

A: Oso ondo, haiek ere nirekin batera etorri ziren. Nire abantaila adineko gurasoak izatea izan zen, ordurako jubilatuta zeudelako. Nire anaiak ere ni baino zaharragoak ziren eta ordurako ez euden etxean, ezta herrialdean ere… 

Ez dakit garai hartako Uruguay-en, zer kontzepzio egongo zen dantzaren inguruan… baina kasu honetan, gurasoek eraman zintuzten teatrora lehen aldiz.

A: Bai, intelektualak zirela esan genezake, kulturarekiko irekiak.

Izan ere, orain dela gutxi aita bat hurbildu zen Dantzagunera, aipatuz alabak dantza ikasketak egin nahi zituela, baina bera ez zegoela ados, hori ez dela “serioa”, ez baitago hortik bizimodua ateratzeko modurik. Eta mundu prekarioa dela egia borobila da… 

A: Hala da, baina zer ez da prekarioa? Kontua da segurtasunaren bila gabiltzala, eta filosofia hori… ez da segurtasunik existitzen! Dena aldatzen ari da, ezta? Ilargiak eragina dauka eta marea aldatzen du. Orduan, zergatik bilatzen dugu segurtasuna? Zer salbatu nahi dugu? Zer gorde? Dagoeneko joana zarenerako! Beraz…

Bai, ulertzen dut esaten duzuna… ikuspegi latinoamerikarra dela uste dut. Hemengo gizartea segurtasunaren ideiari oso lotuta bizi da.

Adrianak ez daki galderak egiten dizkion hau Mexikon eta Argentinan bizi izandakoa dela, eta nik ere abentura horiek aipatzen dizkiot, eta luze aritzen gara, konplizitatean, horretaz: Hego Amerikak dituen berezitasun kulturalez, nola Europako arrazionaltasun, zurruntasunaren aurrean aire freskoa ekartzen digun hegoaren informaltasunak, dinamismoak… edota zenbait askatasunek: esaterako, dantzatzeko askatasunak. 

Edonork dantzatu dezakeela uste duzu?

A: Bai, noski! Zoragarria den gorputz bat dugu, ia ezertxo ere ezagutzen ez duguna. Dantzariok pixka bat gehiago ezagutzen dugula esan genezake. Badakigu modu naturalean intentzio jakin bat gorputzeko atal batekin transmititzen; baina jende gehienak dantzatzen ez dakiela uste du, gizarteko parametroek hala sinestarazi dietelako. Lotsatzen omen dira… zergatik, lotsatu? musika entzutean, denok… [hatzak klaskatzen ditu] erritmoa dugu, gorputzean sentitzen duguna: bum, bum… ezta? Eta hala egiten dugu [mugitzen da]. Eta haur txiki bat baduzu, hala egiten duzu [haur imajinarioa sorbaldan jarri eta eskuarekin bizkarrean markatzen dio erritmoa], bere bihotza entzuten duzu. Ura eta mugimendu gara, zergatik ukatu? Munduko dantza tradizional guztietan borobilean egiten da dantza, denetan! Komunitatean konpartitzeko modua da. Horregatik, pena bat da berez guztiok barrenean daukagun dantza egiteko gogoari entzungor egiten dion horrenbeste jende egotea.    

Halere, zu 35 urterekin erretiratu zinen.

A: Bai, baina egunero dantzatzen dut! Beno, ez dakit “dantzatzen” dudan, baina egunero mugitzen naiz pixka bat, eta hori nahikoa dut nire energia kanalizatzeko. 

Ez da zertan oholtza gainean izan behar.

A: Ez, gainera nik ez dut sekula sorkuntzarako edo koreografiarako sen hori izan; aldiz, nire sormena prozesuen akonpainamendura bideratu dut, “coaching” moduan, espresuki hori egitea bilatu ez dudan arren, oharkabean iritsi baitzait. Esperientziarekin, dantzariak laguntzen joan naiz. Bakoitza mundu bat da, eta hori zoragarria da. Denok bakarrak gara, eta geure burua onartzen badugu bidea askoz ere errazagoa egiten da. Atentzioa deitzen dit zenbat nerabe datozen, 16, 18 bat urterekin bere gorputzarekiko konplexuz beteta. Halakoak askotan entzun ditut: “Nire tibia luzeegia da beste honekin alderatuta”. Barkatu? zu osotasunazara, ez gorputz atal hori bakarrik. Eta gorputza da beren instrumentua! Askotan transmisio hori kontserbatorioetatik, eta oro har, dantzaren hezkuntzatik dator. 

Gorputz-eredu ideal bat dakarte buruan?

A: Bakoitzak eredu bat dauka buruan, beren modura ulertzen dutena. Niretzat garrantzitsuena zure gorputza errespetatzea da, harekin lan egitea eta minik ez hartzea. Kontua zure gorputza epe luzera nola erabili ikastea da.

Orduan, gorputz guztiek dantzatu dezakete…

A: Bueno, bai, dantzatu nahi duzunaren arabera, ezta?

Eta zer da dantza? 

A: Ai! Gauza asko dela uste dut. Esango nuke bakoitzak ekintza horretatik espero duenaren araberakoa dela. Zer eskatzen diozu mugimenduari? Azken finean, dena baita mugimendua, dena dago mugimenduan: Lurra mugitzen da, planetak bira egiten du…

Orduan, hau dantza da? [besoa mugitzen dut modu arbitrario batean]

A: Bai, hori ere bai. Dena da dantza.

Beraz, mugimendu oro da dantza.

A: Bai, kontua da dantza, gero… koreografia hitzan pentsatzen badugu, espazioan marrazki bat egitea bezala da, espaziotik mugituz eta erritmo jakin bat eramanez. Hortaz, hori egitean, dantza…

Mugatzen dugu?

A: Bai, ezta? eta errepikapenaren errepikapenaz… tradizionala bihurtzen dugu? eta hartara, formalizatzen hasten gara?

Beharbada. Baina abiapuntu bezala, definizio polita iruditu zait aipatu duzuna: dantza edo koreografia mugimenduaren bitartez espazioa marraztea da. Uste dut begirada asko zabaltzen digula. 

Zer sentitzen zenuen zuk dantzatzen zenuenean?

A: Egunaren arabera. Ukiezina den zerbait gertatzen da oholtzan, eta horretarako dago gure lanbidea. Lanbideak eta diziplinak oholtza gainean geure burua gainditzen laguntzen digu.

Zeure burua “gainditzen”: zer esan nahi duzu?

A: Bai, neure burua gainditu, energiarekin konektatu. Flotatzen bezala nenbilen dantzan… baina lanbidea nuen oinarri, inspiratuta ez nengoenetan sostengatzen ninduena.

Momentu horretan egin behar duzuna egiten laguntzen dizuna.

A: Bai, eta aldiro esperientzia ezberdina da. 

Hala sentitzen zenuen: aldiro, aldiro?

A: Bai, bai! Maitasuna egitea bezalakoa da: badakizu nola funtzionatzen duen, baina aldiro ezberdina da: egun batzuetan, bueno… eta beste batzuetan, waw! Eta ez dakizu oso ondo zergatik!

Ez dakizu zer egin duzun ezberdin…

A: Ez, eta gero gauza bera egiten saiatzen zara, baina meh…! ez du berdin funtzionatzen, ezta? Orduan, etengabeko bilaketa da, eta bidean gauza asko deskubritzen goaz… baina dena oso sotila da. 

Eta zentzu horretan, zer da zuretzat dantza?

A: O, benetan, ez dakit… pertsona bezala nire ibilbidean lagundu nauen zerbait da. Hortaz, nire parte da, bizitzeko modu bat, baina dantzak esanahi asko ditu… Artea da, baina era berean, nire lana da… bizitzeko nire modua dela esango nuke, dantzaren bidez eboluzionatzen dudala uste dut, gauza berriak deskubritzen ditudala esango nuke, ez interprete moduan bakarrik, pedagogo moduan ere bai. 

Gorputza zoragarria dela aipatu duzu. Zer irakatsi dizu dantzak zure gorputzaren inguruan?

A: Nire gorputzarekiko harremana dela-eta… nik gorputza kontrolatzen nuela uste nuen, haurdun gelditu nintzen arte. Orduan konturatu nintzen nik ez nuela deus ere kontrolatzen, alderantziz: gorputzak kontrolatzen ninduen ni. Izaki bat duzu zeure barnean hazten, eta noski, gorputza transformatzen doa, oso dibertigarria da hori ikustea! Bira ematean gorputzaren ardatza nola aldatzen den ikustea, esaterako. 

Zer gertatzen da orduan?

A: Haurdun nengoela dantzari bat ordezkatu behar izan nuen, lau edo bost hilabeteko egongo nintzen, ez zen asko nabaritzen. Gorputzaren bolumena aldatu egiten da, eta bira ematean, oreka ahalbidetzen dizun ardatza ere bai. Ez ditugu gorputzak dituen gaitasun guztiak ezagutzen. Adimena eta gorputza elkartuko bagenitu, askoz urrunago joango ginateke, zer esanik ez! 

Dantzarentzat utopia imajinatuko bazenu, zein izango litzateke kultur-politikei dagokionez?

A: Kultur eta hezkuntza politiken arteko konexioa ahalbidetuko nuke, gizartean txikitatik kulturarako sarbidea sustatu dadin. Eskolan garrantzia handia ematen zaie kirolei, eta gutxiago arteei, oro har. Baina arteak oso osasungarriak dira etorkizuneko gizon-emakumeak izango diren ume horien espirituentzat. 

Zergatik? Zer uste duzu eskaintzen duela dantzak? 

A: Beno, dantza, antzerkia, musika, pintura… eta artea, oro har, oxigenoa dela uste dut. Abesti bat entzun eta hunkitu egin zaitezke, oilo-ipurdia jartzen zaizu, eta ez dakizu zergatik. Pintura batek zure atentzioa bereganatu dezake, eta kolore bakarra izan… zergatik? ez zara azaltzeko gai. Era berean, mezu asko transmiti daitezke metafora artistiko baten bidez, gai garaikideen inguruko mezuak, politikoak… eta hartara, hainbat sentsibilitate uki ditzakezu. 

Zergatik aukeratu zenuen dantza?

A: Horren inguruan askoz beranduago hausnartu dut, momentu hartan guztiz inkontzientea baitzen: diktadura garaian bizi ginen, eta ahoa itxi beharra zegoen. Hitza debekaturik zegoen… eta dantza perfektua da, gauza asko esan ditzakezulako hitzik gabe.

Noski.

A: Adierazteko modu bat da; baina horretaz askoz beranduago jabetu naiz,  gauzak lotzen joan naizenean. Momentuan, gustatu egiten zitzaidan, besterik gabe. 

Beharbada hasieran ez zenuen espero edo etxean ez zuten esperoko zure ogibidea izaten bukatuko zuenik.

A: Ez, baina neure baitan segurtasun handia nuen, gurasoak ere txunditu zituena, haiek ez baitzuten dantzaren ezagupenik, ez zuten ingurune hori ezagutzen; baina nik argi neukan. 

Irakurle, aitortuko dizut: solasaldi hau ez da jaso duzun ordena honetan gertatu, ezta espero duzun denbora tartean ere. Paperean eraldatuta iritsi zaizun bertsio hau bi egunetako konbertsazio eta beste hainbat topaketa informalen fruitua da. Arrazoi dute konbertsazio interesgarrienak pasiloetan ematen direnak direla aipatzen dutenek. Pasiloetan, eta elkarrizketatzailea etxera doanean buruan bueltaka dantzan diren txoriek xuxurlatzen duten horretan. Egunetan eta asteetan zehar, ezin nituen Adrianaren anaiak burutik kendu. Non daude? Nortzuk dira? Zergatik ez dit haietaz beste ezer aipatu? Ez bazeuden ez etxean, ez herrialdean… non zeuden? Diktaduraren mamupean, okerrena irudikatu nuen: ez zeuden ez han, ez hemen. Ez bizirik eta ez hilik. Ez nintzen ausartzen Adrianari azken galdera hori egiten. Zer ezkutatzen da isiltasuna apurtu nahi duen dantza horren atzean? 

Gaia dezente murtxikatu ondoren, urruneko marmar hori hitzetan jartzea erabaki nuen bulegora iritsi nintzen goiz batean. Komunean dugun lankideari galdetu nion: 

- Adrianaren anaiak desagerrarazi zituzten?

Ezetz. Beste herrialde batean bizi direla. Gainera, galderak harritu zuen, ez zuelako elkarrizketatua auzi politikoarekin lotzen; baina nik ordurako badakit hitz gutxikoa dela, eta esaten dena baino, esan gabe gelditzen denak duela, batzuetan, oihartzun handiagoa. Imajinatutako iragan tragikoa baztertuta, azkenik ausartu naiz familiaren historiaren alderdi horren inguruan interrogatzen. Begiradak gurutzatu ditugu bulegoa lasai dagoen honetan, eta kontatu dit baietz, anaiek alde egin behar izan zutela, haien militantzia politikoagatik dianaren erdigunean zeudelako. Bera txikia zela eta eskolan “non daude zure anaiak?” galdetzen ziotenean, gurasoek “ez dakit” erantzuten erakutsi ziotela. Eta “ez dakit, ez dakit” errepikatu behar izan zuela, harik eta isilik egoteagatik zigortzen zuten arte, “pentitentzia” egitera behartuz. Komentatu diot, lantoki bezala konpartitzen dugun espazio honetara lehen aldiz trauma transgenerazionalari buruzko proiektu batekin iritsi nintzela. Ama eta aita torturatuak izan zirela. Eta beste hainbat kontu. Akaso horregatik lerro artean irakurri ahal izan dut, hitzetatik harago. 

 Zer da dantza? Galdetzen diot oraindik neure buruari. Ez dakit, baina honaino ekarri bagaitu merezi duelakoan nago.