Fustiñanako paloteadoaren berreskuratzea

“XX. mendearen hasiera. Edozein urteko abuztuaren 6a. Eguzkiak gogor jotzen du herriko teilatuen eta kale lehortuen gainean. Justu eta Pastor izeneko haur zaindarien jaia da. Prozesioa elizatik atera da. Dantzariek idulkiaren irudiak agurtu dituzte kortesiak dantzatuz. Gizonezkoen ilaran artzaina doa bere makila loredunarekin, eta jarraian lau makila-dantzari bikote eta artzain-burua dabiltza. Guztiek dituzte satinezko jantzi ikusgarriak, eta arrosaren eta urrezko galoien koloreek nabarmentzen dira. Noizean behin, konpas bitar ezagun batzuk entzuten dira. Dantzari bakoitzak bere bi makilak altxatzen dituzte, eta lurrean pausuak eta jauziak, gurutzeak eta kolpeak marrazten dira. Behin eta berriz ibilbidean zehar. Meza amaitu da, eta plazan bildutako publikoaren aurrean, festa profanoari hasiera eman zaio artzainaren hitzartzearekin, 1902ko urte hartan Cosme Martínez jaunak hasi zuen sermoia”.

Horrela deskribatzen zuen Juan Pascual Esteban Chavarría historialari lokalak (1864-1940) Fustiñanako Paloteadoa, Fustiñanako Memoria historikoak liburuan[1]: “Erriberako dotoreena”. Jose Maria Jimeno Juriok Nafarroako Foru Aldundiak argitaratutako herri-kulturaren gaien bildumako 217. zenbakian, “Paloteados de la Ribera” liburuxkan [2]  kontatu zigun gure paloteadoren bertsoak “sermoi edo panegiriko” batekin hasten zirela, Justo eta Pastor izeneko haur zaindarien bizitzari buruz, eta artzain-buruaren diskurtso antifeministarekin jarraitzen zuela. Eta artzainaren eta artzain-buruaren arteko elkarrizketa bat, emakumeei bereak eta bi esanez...

Gure paloteadoaren berezitasunetako bat da artzaina eta artzain-burua bakarrik daudela, eta ez dagoela ez aingerurik ez deabrurik, inguruko paloteadoetan bezala: Cortes, Ribaforada, Ablitas, etab. Aipagarria da, halaber, gure paloteadoari buruz daukagun daturik zaharrena Novillas-ko dancearen [3] kofradiaren liburuko erregistroa dela:

“En 10 de Agosto de 1815 dieron de li-mosna los Danzantes de Fustiñana por ha-berles prestado los sayetas 4 pesetas”.

Paloteadoaren berreskuratzea

Indarberritze horren hasiera Iruñeko Ortzadar taldeak 1977an egindako landa-lanaren ondorioz izan zen, Nafarroako bazterreko paloteadoak berreskuratzeko ahaleginaren ondorioz, eta, zehazki, Cosme Martínezi, Cosme osabari, 14 urte zituela Fustiñanan izan zen azken artzainari, egindako elkarrizketen ondorioz.

Elkarrizketa horietatik honako emaitza hauek lortu ziren:

• 1902an plazaratu zen azken aldiz.

• Artzainak eta artzain-buruak baino ez zuten parte hartzen.

• Bertsoek batez ere emakumeei buruz hitz egiten zuten.

Cosme Martinezen senitartekoek oraindik ere gordetzen duten makila-dantzariaren jantzia ere aurkitu zuten. Mutilen jantziak jantzi horren kopia dira. Jantzia txaleko bat da, punta biribilak dituena, aurrealdea oihalezkoa eta atzealdea satinezkoa, eta apaingarri gisa botoiak dituena, urrezko galoien artean, ertz guztietan zehar doazenak. Botoi sorta hori botoi-zulorik gabe doa, eta izar txiki batzuk ditu alboan, galoien alboetan banatuak. Goiko ezkerreko aldean poltsiko bat eta atzeko aldean trabilla bat ditu. Galtzek behealdea inguratzen duten puntillak dituzte, kriskitin batzuen ondoan, sei hankaren alde bakoitzean eta zinta urdin bat zuloaren ondoan. Txalekoaren behealdeko kolorea horia da eta aurrealdekoa, berriz, arrosa. Jantziarekin batera kolore ez oso biziko zapia dago. Galtzerdi luzeak eta zinta-estalkiak.

Aita Donostiaren paperen artean baziren, gainera, Fustiñanako paloteadoaren partitura batzuk, Zareko Felix Arellanok Felix Aguirre fustiñanarrari jasoak. Partitura horiek bat zetozen Talamanteseko (Zaragoza) paloteadoaren musikekin. Herri hori Moncayoren magalean zegoen. Izan ere, Fustiñanan XIX. mendean Talamanteseko udal-sekretario bat zegoen, eta Fustiñanara ekarri ahal izan zuen, edo alderantziz, Nafarroatik Zaragozara eraman. Aurrekari horiekin guztiekin, 1979an, Barde Ribera dantza taldea sortu zen, eta abuztuaren 6an paloteadoa plazaratu zuten, horretarako Cortesko dantzak erabili zituzten. Gero, Talamantesen aurkeztu genuen, eta Talamanteseko paloteadoaren musika grabatu genuen. Osaba Cosmeren etxera joan ginen haiekin, eta hark esan zigun hiru melodia Fustiñanakoen berberak zirela, eta beste bost piezak ezin zutela ziurtasun berarekin baieztatu; 70 urte baino gehiago igaro zirela haiek azken aldiz dantzan ibili zirenetik.

Bada melodia bat, La Cardelina, bere letra gure herriko hainbat jendek ezagutzen zuena eta kantatzen zuena, nahiz eta inork ez zuen paloteadoarekin lotzen. 

Cuando la hermosa Cardelina reclama y al dulce ruiseñor estando debajo del árbol verde picando lo blanco de la flor, ¡oh ruiseñor! Hermosa Cardelina, reclamo de amor

Gure paloteadoaren eta Talamantesekoaren arteko beste lotura bat Tabuencako gaita-joleei egindako ordainketen bidez egiaztatzen da, Talamantesetik kilometro gutxira baitago Tabuenca herria. Beraz, datu horiekin guztiekin ikasi genituen dantzak Talamantesen, eta 1980ko abuztuaren 6an eman genituen. 1992ra arte urtero antzeztu genuen, eta Euskal Herriko eta Aragoiko, Bartzelonako eta beste herri eta hiri askotan dantzatu dugu. 17 urteko geldialdiaren ondoren, 2009an berriro berreskuratu genuen eta 2010ean neskak sartu ziren. Gaur egun, bi taldetan egiten dugu dantza: bat neskena eta bestea mutilena, ahal bada, eta nahikoa jende ezin badugu bildu talde mistoa plazaratzen dugu.

[1] ESTEBAN CHAVARRIA, Juan Pascual. Memorias históricas de Fustiñana. Zaragoza: Fustiñanako Udala, 1930.