Kataluniako aurreskua edo Ball d’homenatgeren inguruan

Aurreskuaren eredura Ball d'homenatge do Omenezko dantza sortu dute Katalunian. Sorkuntza horren egokitasunaz, dantzen balio sozialez eta tradizioen sorreraz gogoeta egiten da artikulu honetan*.

Auziaren egoera

2015eko uztailaren 18an, Isidre Rubio Remendo eta Josep M. Fuentes, l'Esbart Dansaire de Rubí eta l'Esbart Ciutat Comtal taldeetako presidente-ohiek Tornaveu-n(1) azaldu zuten Aurreskuaren tradizioan oinarrituta eta Katalunian antzekorik ez zegoela ikusita Ball de Homenaje (Omenezko dantza) sortu zela. Emakumezko edo gizonezko dantzari batek dantzatzeko pentsatutako dantza da, eta tradiziozko aurreskuan ez bezala, biek batera dantzatzeko aurreikusita.

2016ko maiatzaren 31n Esbarts Danzantes taldeak bere webgunean argitaratu zuen bere kideak Diada eguneko ekitaldi instituzionaletan Ball d'homenatge egitera animatzeko deia, "aurreko urtean Kataluniako 28 herrik egin zuten moduan". Pixka bat zehaztuta gainera, bertan esan zitzaigun "pertsona eta instituzioak omentzeko erabil dezakegula dantza, ongi etorriak egiteko edo gure errekonozimendua agertuz merezi duen oro omentzeko".(2)

Aurrez esandako oinarri ideologikoekin eta teorikoekin, Joan Serrak sortu zuen koreografia Sant Celoniko ijitoeen dantzako Polka doinuarekin, Jaume Arnellaren proposamenez.

Gogoeta

Lehendabizi, dantza hau sortu duten pertsonen lana eskertu nahi dut. Argi utzi nahi dut baita ere, artikulu honen helburua ez dela dantzaren kalitate eta koherentzia koreografikoa eztabaidatzea. Eta kontrakoa badirudi ere, ez dut ezbaian jarriko manifestazio musikal eta koreografikoa egoera jakin batzuetan edozein omentzeko baliatzea.

Orduan, zer nahi dut? Ball d'homenatge justifikatzeko eraikitzen joan den diskurtsoaren zenbait puntu argitu nahi ditut, zahiaz irina egin nahian dabiltzala iruditzen baitzait.

Beherago hitz egingo dut berezko tradiziokoak ez diren osagaiak adoptatzearen egokitasunaz edo desegokitasunaz. Hala ere hemen jorratzen dudan elementu zentralenetako baten inguruan egiten den baieztapena interesatzen zait: aurreskua. Ikus dezagun zer dioen Gemma Aguilera kazetariak 2017ko uztailaren 20an: "Aurreskuak atzean tradizio handia du, euskal gizartean guztiz txertatu dago, bere kulturako harreman sozialen elementu identifikatzaile moduan"(3). Carlos Masjuan, Agrupament Esbarts Dansaires taldeko presidentea aipatuz jarraitzen du: "Ball d'homenatgek eman diezaiola kataluniarrei aurreskuak euskaldunei ematen dien nortasuna".

Bi adierazpenak, gutxienez ausartak iruditzen zaizkit, eta edonola ere, orain aurresku izendatzen den horren historiaren ezagutzatik urrunduak, azaldu beharko liratekeen zenbait kontu tartean direla.

Gaur egungo aurreskua zer den ulertzeko soka-dantza izeneko praktika koreografiko eta sozialari begiratu behar diogu. Dantza honek, hainbat izen jaso ditu eta Oier Araolazak azaldu bezala, "jende multzo batek elkarri eskuak eman eta kate bat osatzen du, dantzari aitzindari eta azkendari banak gidatuta, borobilean antolatuta ―irekitako zirkulua izaten da, une batzuetan itxi badaiteke ere― osatzen da soka-dantza identifikatzen laguntzen digun egitura koreografikoa, bai Gipuzkoan, eta bai inguruko herrialdetan, hala nola, Bizkaian, Araban, Nafarroan eta Lapurdin".(4)

Dantza genero tradizional modura, Europako hego-ekialdean dantzatzen diren branle eta farandole gisako kate edo soka-dantzen senidea da aurreskua. Dantza honek jaso dituen hainbat izendapenen artean (argitasun asmoekin soka-dantza terminoa erabiliko dut) aurkitzen da baita ere, metonimiaz eratutako aurresku izena. Araolazak azaltzen digunez "aurreskuak dantzan parte hartzen duen dantzarietako bat izendatzen du, zehazki katearen lehenengo postuan dagoena, dantza gidatzeko eta zati garrantzitsuenak dantzatzeko ardura duena, aurreskulari bezala ezagutzen dena baita ere"(5).

Garrantzitsua da kontuan hartzea zein den aurreskuaren papera, dantzari bakarlari moduan ulertuta, zati nagusiak dantzatzen dituena baita. Paper hori guztiz lotuta dago atzeskuarekin, katea ixten duen dantzaria da eta aurreskuaren antzeko funtzioak betetzen baititu.

Dantzaren zati garrantzitsuenak egiten dituztenen rolak, normalean ikusgarrienak eta birtuosoenak, soka-dantzatik askatu dira eta bizi propioa hartu dute aurreskua izenarekin. Modu horretan iritsi zaigu ezkontzetako, inaugurazioetako, ehorzketetako eta edozein ospakizunetako ohiko irudia.(6) Zuriz jantzitako dantzaria, abarketa, txapela eta gerriko gorriarekin txistuaren doinura kabriola ikusgarriak egiten.

Baina, nola iristen da hona? Erantzunak idatzi umil honen asmoa gainditzeaz gain, nik orain ez daukadan espazioa eskatzen du. Hala ere, esan behar dugu 1960ko hamarkadarako aurresku berria osatuta zegoela. Iñaki Irigoienek argi esaten du 1977ko mahai inguru batean: "Aurreskularia sokatik atera dugu, soka-dantza osatzen duten beste elementuetatik aldendu dugu, beste kideengandik, emakumeengandik, erritualetatik... Eta ostikoka jarri dugu gure melodia tradizionalen doinura, baina orain ez da dantza soziala, ez da soka-dantza, dagoeneko ez da aurreskua".(7)

Araolazak bete-betean asmatzen du honakoa dioenean: "XX. mendeko azken herenean euskal politikaren instituzionalizazio handia gertatu zen, eta honek protokoloetako sinbolo eta tresna erritualen beharra ekarri zuen. Aurreskuaren bertsio murriztua eta indibiduala parez parekoa gertatu zen panorama politiko eta sozial berrirako. Baina ez arlo instituzionalean bakarrik. Aurreskua ezkontzetako, omenaldietako, inaugurazioetako, sari banaketetako, ongi-etorrietako, agurretako... ezinbesteko elementua bihurtu zen. Bai arlo politikoan, bai administratiboan, kirolean, kulturalean, zein sozialean".(8)

Orain, gurera itzulita, aurreskua egungo egoerara nola heldu den kontatzen duen informazio soil horrek balio digu baieztatzeko diskurtsoaren eraikuntza eredu baten apropiazioa justifikatzeko baliatu dela, aurreskuaren eredua baliatu dela Ball d'homenatge eraikitzeko ustezko tradizionaltasun batean oinarrituta, eta hori objetibazio ariketa bat izan dela; argudiatze ideologiko bat da, esanahiz betetako forma sinbolikoa hartzen duena, adierazlea eta adierazia maiz ez badatoz bat ere. Itzuliko naiz aurrerago honetara. 

Bira dezagun begirada, lehenaldira eta orainera, Kataluniako kultura tradizionaltzat hartuko genituzkeen omenaldietako beste manifestazio kultural batzuk topatuko genituzke.(10) Rubio eta Fuentes-ek hala diote beren artikuluan: "Dantza honi jatorri tradizionala topatzea erraza izango litzateke, el ball de les Honres, kontrapasarena, Pavordesekoa, zeremonietako dantza, dantzaldiaren sarrerak, arranoaren dantza, artzelonako ospakizunetako liburuan, 1597an, dantzaririk onenak aukeratzen zituzten... Baina ez da hori kontua".

Hau da, onartzen dute badirela gure kultura tradizionalean Ball d'homenatge-ri eman nahi izan zaion funtzio hori duten dantzak. Eta ez zaie arrazoirik falta dantza eta festetako elementu horiek guztiak aipatzen dituztenean, baina hankaz gora botatzen dute kontua "baina ez da kasua" diotenean. Eta zergatik ez?

Pentsatu nahi dut gure tradiziora lotutako elementu horiek ez onartzea testinguru batzuetan egoteak izan dezaketen zailtasunagatik dela. Ezkontza batzuetan, urtebetetzeetan edo familiako ospakizunetan zaila izan daiteke eta seguruenik desegokia, aipatutako dantzak, festetako Arranoa edo erraldoiak agertzea. Dantzari batek edo bik eta musikari batek egindako ohorezko aurreskuak kostu ekonomiko altua eta talde handi bat mugitu beharra saihestuko luke.

Ados gaude Rubio eta Fuentes-ekin "tradizioak hasierako egun bat du" esaten dutenean, baina ez da onargarria artefaktu (kultural) bat tradizionaltzat jotzea sortu den momentu beretik, eta gutxiago, oraindik, beraiek dioten moduan Ball d'homenatge sortzaileen nahiagatik abiatu bada gaur egungo garaian. Zerbait tradizionaltzat jotzeko ez da nahikoa sortzaileen nahia eta disimuluan etiketa zintzilikatzea. Eta ez du balio esatea beste leku batean egiten denaren eredura egin dela, polita iruditzen bazaigu ere, eta are gutxiago tradizionala dela esatea benetan horrela ez denean.

Berriz diot gorago esandakoa: ez dut zalantzan jarri nahi Ball d'homenatge edozein omentzeko erabiltzea. Aukerak eta egoera batzuetan hautaketa oso ona izan daiteke, baina ez dago zalantzazkoa den tradizionaltasunaren ideia baliatu beharrik. Esan ditzagun gauzak dagokien izenekin: egungo sorkuntza da eta esan daiteke aurreskuaren tankera duela, hura gogorarazten duela edo hartan inspiratua dela. Amades ez zen nekatzen esaten ijitoen dantzetako figura asko tradiziotik aldendutakoak zirela, denborak uzten duen aztarna falta zitzaiela tradizionaltzat hartuak izateko. Gaur egun tradizionaltzat lasai asko jotzen ditugun mazurkak, txotisak, balsak edota polkak ziren (Sant Celoni-rena bezala).

Desio honen trukea litzateke, erakunde publikoez hitz egiten dugunean, Ball d'homenatge-ren funtzio bera betetzen zuten artefaktu kulturalei ematea aukera. Eta ez da beharrezkoa artxibo zaharretako dokumentuetan bila eta bila jardutea, oso osasungarria izan arren. Hau nola egiten den erakusten diguten adibide garbiak ditugu. Hainbat makila-dantza historikoren pavanak ikusi besterik ez dago, indarrean guztiz daudenak gaur egun ere, momentu konkretuetan pertsonak edo erakundeak omentzeko balio zutenak eta dutenak. Har dezagun protokoloetako erraldoien dantza, Bartzelonakoena adibidez. Katalunian ba al da erraldoirik gabeko herririk? Zergatik ez zaie konposatzen musika eta koreografia beste edozein lekutan beraien funtzio horiek bete ditzaten? Castellers-ek ez dituzte agur edo borroka zutabeak egiten? Solsona-n norbait omendu nahi denean ez da dantzatzen Arranoa?(11) Eta adibidez, Mataron erraldoiak isilean altxatzen dira hildakoa hiletatik irtetean. Horiek gertuko adibide batzuk besterik ez dira, baina zerrenda luza daiteke. Azkenean, akaso kontua ez da askatasun osoa irudimen sortzaile neurrigabeari ematea, baizik eta inguruan duguna apur bat begiratu eta erabiltzea.

Baina gogoetan pauso bat aurrera egingo dugu, ekitaldiaren alderdi sozialetako batzuei begiratzeko, besterik ez bada. Ikusi dugu omenezko dantza inspiratu duen aurreskuak bizitza propioa hartzen bukatu duela Euskal Herrian, soka-dantzaren kaltetan. Aurrez esan bezala, soka-dantza praktika soziala da, batzuetan norbait omentzeko ere erabiltzen zena;  dantza kolektiboa, komunitatearen zentzua irudikatzen zuena parte hartzaileak elkarri eskutik heldu plazaratuz, eta jakina, kontrol sozialerako tresna eta status sozialearen adierazle publiko moduan ere erabiltzen zena. Azken hori gabe, mundu osoa sar zitekeen sokan eta gertaera ludikoa gainditzen zuen komunio-une horretan parte hartu. Horrela, "soka bereko kide" esamoldea ez da badaezpadakoa. Eta ez da soka-dantza metafora soila izatea, izan ere, Victor Turner jarraituz, ez dugu ahaztu behar erritulak (eta dantza hau bada) oinarrizko balio eta sinboloen inguruan taldea batzeko funtzio integratzailea duela.

Kontrara, Ball d’homenatgean geratu dena, eta horren bidez imitatu nahi dena, espezialista baten praktika bat da. Maiz espreski horretarako kontratatua izan dena, sokarekin zerikusirik ez duena, ez eta komunitarekin ere (bertako kide izan daitekeen arren). Orain ohorea ez da besteekin batera dantzatzea, baizik eta norbaitek (espezialistak) beste norbaitentzat dantza egitea. Paperen truke argi baten aurrean gaude, "tradizioaren sorkuntza" bat, Hobsbawn eta Ranger(12)  jarraituz, gure gizartearen noraezarekin bat datorrena, gizarte kapitalista, ilustratua eta ideologikoki indibidualista, praktikoki ia ukatu egiten duena komunitatearen kontzeptua sujetu moduan, eta horren ordez norbanakoari ematen diona lehentasun osoa, Louis Dumont-en hitzak erabiliz, gera zitekeen holismo arrasto txikiena suntsituz. Rubio eta Fuentes-en (ikusi 1 oharra) artikuluaren iruzkingile batek honela dio:

"Dantzatzea kostatzen zaigu. Sardanak dantzatzen ditugu, antigoaleko dantzak dantzatzen ditugu, baita folk-dantzak ere, baina batek baino gehiagok hartzen dugu  parte. Zergatik kostatzen zaigu bakarrik dantzatzea? Ez gaude ohituta."

Agian "dantza tradizionalak" dantzatzen ez diren diskoteketatik buelta bat eman beharko litzateke gaur egungo joera alderantzizkoa dela ikusteko; banakako dantza gailentzen da. Orduan, dantza "tradizionalean" taldean dantzatzea bada joera, zerbaitegatik izango da: dantza ekintza sozial eta komunitarioa da, kohesiozkoa, eta ez indibiduala. Beraz, indibidualizatzea modernitatearen balioetara eramatea da, esan bezala, balio indibidualista, ilustratu eta kapitalistetara.

Ez da harritzekoa Ball d'homenatgeren sustapena Esbarten mundutik etortzea, horiek, ehun urtez galduta ziren edo galtzeko arriskuan ziren dantzak eszenatokietan aurkezten pasa ondoren, beren jarduteko moduan txertatuta duten espektakularizaziorako joeratik aldentzeko arazo larriak baitituzte. Ez gaitezen engainatu, Omenezko dantza planteatzen den moduan gizarte kohesiora begira inolako paperik jokatzen ez duen eszenaratze bat da, eta dantza ikuskizuna bihurtuz, ikuskizun hutsa bihurtuz, botere politikoen eta ekonomikoen mesederako tresna bihurtzen da.

Zer geratzen da beraz Gemma Aguilerak zioen hartatik, "aurreskuak atzean tradizio handia du, euskal gizartean guztiz txertatu dago, bere kulturako harreman sozialen elementu identifikatzaile moduan" zioen hartatik? Carlos Masjuan-ek dioen moduan, benetan, "aurreskua bezain txertatuta dagoen kataluniar gizarteko festetako elementu sinboliko eta parte hartzailea" al da?

Rubio eta Fuentes-ek egiten duten moduan, galde diezaiogun guru buruari ideia gustatzen zaigun; galdetu diezaiogun gure buruari ea gustatzen zaigun dantza honekin adierazi nahi zirenengatik hain urruti dauden balioen aldarrikapena.  

* Nire eskerrik beroenak eman nahi dizkiet Daniel Vilarrubias-i, Pau Plana-ri, Rafael Medios-i, Teresa Soler-i eta bereziki Oier Araolazari, beren komentarioek nire saiakera guztiz jantzi baitute.
(1) https://www.tornaveu.cat/opinio/2246/ball-dhomenatge-ens-agrada-la-idea Kontsultatua: 21-07- 2016.

(2) http://www.esbarts.cat/noticies/ball-dhomenatge- l11-de- setembre. Kontsultatua: 21-07- 2016.
(3) https://www.tornaveu.cat/reportatge/2872/el-ball-dhomenatge-com-a-element-simbolic-i-participatiu-de-la-societat Kontsultatua: 21-07- 2016.
(4) Araolaza Arrieta, Oier (2010). “Discursos sobre la tradición e interpretaciones simbólicas del lenguaje coreográfico tradicional: la soka-dantza en Gipuzkoa”. Lizentziatura amaierako lana, argitaratugabea.
(5) Idem.
(5) Aurresku mota hau egiten diren uneak ikusteko Araolazaren "aurresku ohorea" artikulu labur baina ilustratiboa irakurri http://dantzan.eus/kidea/oier/aurreskuaren-ohorea. Kontsultatua: 22-07- 2016
(7) Irigoien, Iñaki. (1980) “Mesa Redonda”, Dantzariak, 14, Bilbao: Euskal Dantzarien Biltzarra, pp. 30-39. Araolazak zitatua.
(8) Araolaza Arrieta, Oier. Lanean zitatua.
(9) "Kataluniar kultura tradizionala" apropos erabiltzen dut, hobeto ulertzeko. Baina jakitun naiz "kultura" "tradizional" eta "kataluniar" kontzeptuek sor ditzaketen arazoak.
(10) Alderantziz, urte batean, Solsona-ko arranoak obispoaren atzean dantzan ikusi izana gogoratzen dut, protesta moduan beste leku bateko arranoek egin duten moduan, mokoan zapi bat lotuta, festetako egitarauko gotzainaren debekuari erreferentzia eginez.
(11) Hobsbawn, Eric – Ranger, Terence (1989). “L’invent de la tradició”. Vic, Eumo Editorial.

*Canemás aldizkarian, 14. zbkian (2017 uda-udazkena) argitaratutako A propòsit del Ball d’homenatge artikuluaren itzulpena.