Voltaire eta euskaldunak

Nork ez du entzun, adibidez, olerki haren aipamena, zeinen lehen lerroak baitira: «Naziek komunistak atxilotzen zituztenean,/ isildu naiz,/ ni ez bainintzen komunista », eta Bertolt Brechtena dela gaineratu? Bada ez. Olerki hori Martin Niemöller (1892-1984) teologo protestante alemanarena da. Gaztetan nazi izatetik («nazioaren pizkundea» etorri zela idatzi zuen Adolf Hitler 1933an agintera iritsi zenean), nazien aurkako amorratua izatera iragan zen, eta Dachau eta Sachsenhausen-go egoiliar izan zen luzaz.

Hori berori gertatzen da gaizki aipatzen den esaldi batekin, Voltaire hizpide dela. Irakurleak ezagutzen du, seguru. Eta idazle onak ez dira hutsetik libratzen. Oraindik orain (urtarrilaren 27an), Joan F. Mira idazle eta historiagile valentziarrak, artikulu bat argitaratu du Avui egunkarian, «Bascos, muntanya» izenburuarekin, Euskal Herrian barrena egindako bidaia baten ondoan. Alde batera utziko ditut Mirak bere artikuluan jaulkitzen dituen iritzi batzuk, hala nola ezker abertzalearen gainean; Batasunaren jokabidea, dio, Ekialdeko Europa eta Kaukasoko politika-moldeen antzekoa da. Bego oraingoz uste hori. Noan artikuluan datorren esaldi baten aipamenera.

Hau idatzi zuen Mirak: «Un escriptor francès del temps romàntic, no recorde qui, definia els bascos com 'un poble que canta i balla als cims dels Pirineus».

Jakina, idazle hori frantsesa da, bai, baina ez erromantikoa. Eta aipamena ez da zehatza. Voltaire da (1694-1778) idazlea. 1768an kontaera filosofiko bat plazaratu zuen, La princesse de Babylone izenarekin. Kontaera interesgarria da, baina ez oso ezaguna. Troiako gerra ospetsua baino lehenagoko garaia aurkezten digu Voltairek, hots, Kristo aurreko XIII-XV. mendeak. Bada, azken aldean (lehen argitaraldiko 171. orrialdean), hau idatzi zuen Voltairek (jatorrizko grafia gordetzen dugu): «Je puis vous aider de deux mille hommes très-sobres et très-braves; il ne tiendra qu'à vous d'en engager autant chez les peuples qui demeurent, ou plutôt qui sautent au pied des Pirénées, et qu'on apelle Vasques ou Vascons» («Nik lagundu ahal zaitut bi mila gizon oso neurritsu eta bulartsuz; zuri egokituko zaizu beste hainbeste engaia-tzea Pirinioetako magaletan bizi diren, edo, hobeki esan, dantza egiten duten herrietan, zein Vasques edo Vascons dei-tzen baititugu».

Horra, bada, esaldia. Hori behar bezala ulertzeko, kontuan hartu behar da sauter aditzaren adiera hemen garbi dagoela: 'dantza egitea', eta horrela ageri da hiztegietan.

Gainera, liburuaren beste pasarte ba-tzuetan ikusten ditugu euskaldunak musikarekin lotuak. Adibidez, 172. orrialdean hau topatzen dugu: «Bientôt une troupe fiére et joyeuse de Vascons arriva en dansant un tambourin» («Berehala euskaldunen samalda sotil alaia iritsi zen, euskaldunen danbolin batekin dantzan» -hiztegietan horrela dator tambourin hitza, lehen adieran: «Tambour de basque», Robert hiztegi entzutetsuan, esate baterako-). Bular-tsutasuna eta ausartasuna beste pasarte batean dugu, 175. orrialdean, adibidez: «Les Vascons diren qu'ils en avaient bien fait d'autres [hau da: expéditions], qu'ils ba-ttraient tout seuls les Egyptiens, les Indiens et les Scythes, et qu'ils ne voulaient marcher avec les Espagnols qu'à condition que ceux-ci seroient à l'arrière-garde» («Euskaldunek esan zuten beste gudualdi ba-tzuk eginak zituztela, berek bakarrik irabaziko zituztela egiptoarrak, indiarrak eta eszitak, eta ez zutela espainarrekin ibili nahi, salbu hauek atzeraguardian baziren»). Eta beste hiru pasartetan datoz gure herritarrak, beti alai eta musikazale. Behin eta berriz aipatzen den perpaus hura («Pirinioetako gailurretan kantatzen eta dan-tzatzen duen herria» edo) ez da inondik ageri.

Noiz eta nola entzun zuen Voltairek gure Herriaren berri? Ez dakigu. Oro-irakurle nekagaitza izaki, bidaiazale handia eta, batez ere, gizon argia, liburu batean edo bestean, edo bere bidaietan, etorri zitzaion ezaguera hori, betiere Boiardo (1434-1494) eta Ariosto (1474-1533) italiar poeten Orlando (hots, Errrolan) heroiaren ibilerak gogoan.

Ordua da Voltaire ahotan hartzen badugu, zuzen hartzeko. Nori berea.