Sinboloekin dantzan

Juan Antonio Urbeltz

Donostiako Konstituzio enparantza ondoan duen pisuko egongelan ez da liburu bakar bat gehiago ere kabitzen, ahalik eta leku gehien aprobetxatzearren estrategikoki ezarritako egurrezko apalak gainezka baitaude. Noren etxean dagoen arrastorik ez duen batek euskal folklorearen sinboloen unibertsoa oso gustuko duen antropologo, etnografo edo historialari baten liburutegi aurrean dagoela sumatuko luke, seguraski, izenburuei erreparatuz gero. Eta, egia esan, bete-betean asmatuko luke, unibertsitate titulaziorik ez izan arren, berrogei urte pasatxo daramatzalako Juan Antonio Urbeltzek euskal dantza tradizionalak ikertzen zein berreskuratzen eta jatorrizko metafora eta sinboloen esanahien inguruko okerrak zuzentzeko ahaleginetan.



- Txikitatik erakutsi zenituen historiarekiko kuriositate eta zaletasun berezia. Zergatik ez zenituen ikasketak esparru horretatik bideratu?



Txikitan maisu batek nire gurasoei esan zien historia gustatzen zitzaidala, baina, garai hartan, bai amak bai aitak, beste ikuspegi bat zuten, praktikoagoa. Ofizio bat ikastea nahi zuen aitak, eta amak, berriz, «lepo zuri»ko lanbideak, hau da banketxetakoak eta antzekoak, zituen gogokoen. Azkenean, Merkataritza Eskolan sartu nintzen, baina ez nituen ikasketak bukatu, batez ere ez zi- tzaizkidalako gustatzen. Eta gero, mekaniko lanetan aritu ondoren eta soldadutzatik itzuli ostean, banketxe batean hasi nintzen lanean eta bertan eman ditut urteak eta urteak. Beraz, bai, autodidakta naiz euskal folklorearen munduan.



- Autodidakta bai, baina azken berrogei urteotan euskal folklorearen esparruan ekarpen harrigarriak egin dituen autodidakta. Nondik sortu zitzaizun euskal dantzen sinboloen unibertsoan murgiltzeko grina?



Nondik sortu zen jakin ahal izateko psikoanalista baten dibanean etzan beharko nuke. Hala ere, identitate bila abiatu nintzela uste dut, antzeko egoeran zeuden inguruko beste zenbaitzuek hainbat esparrutan egin zuten bezalaxe. Nire kasuan, esaterako, hizkuntza galduta nuen eta identitatea baieztatzeko beharra sumatu nuen, gure herriaren aldeko zein aurkako identitatea aurkitzeko premia, askotan kaltegarri diren topikoak gaindituz. Gure dantzen mamia ulertuz gero, adibidez, gure dantzekin jarraitu ahal izango dugu. Bestela, inolaz ere ez, mundu fosildua delako. Beraz, sinboloen metaforak ezagutu eta ulertzen baditugu, gai izango gara, gure kultura tradizionalaren oinarria errespetatuz, sortzen jarraitzeko. Laburbilduz, esan dezaket ideia horixe izan zela nire ibilbidearen abiapuntua. Hasieran, joera intuitiboa zen. 17 urterekin gai antropologikoak nire kabuz ikertzen hasi nintzen nik neuk propio diseinatutako sare egitarau moderno baten eskemak jarraituz. Orduan ez, gero konturatu nintzen informazio bilketa sistema hura modernoa zela, gaur egun horrela egiten baita. Historia, linguistika, erlijioa, mitologia... gai guztiak unibertso txiki baten antzera sareen bidez elkarlotu eta datu bakoitza ahalik eta zehatzen egiaztatzen nuen. Oraindik ez dut datu bakar bat bera nire sarean sartzen ez baldin badut behar bezala aztertu eta beste datuekin zorrotz alderatu.



- Geroxeago, Goizaldiko dantzaria zinela, hasi zinen zure emazte Marianekin herriz herri tokian tokiko dantza tradizionalei buruzko informazio zuzena jasotzen. Garaiz iritsi al zineten edo jatorrizko bertsio asko galdu direla uste duzue?



Gu hasi ginenean, 59an, hau guztia basamortu bat zen.Apenas zegoen ezer. Eta Europa ekialdeko herrietako kultura herrikoi bizi eta aberatsa ikusirik, geu ere animatu egin ginen esanez: «Ea guk zer lor dezakegun gelditzen zaigun apurrarekin». Eta horrelaxe hasi ginen. Goizaldi taldearekin jaialdietara joaten ginenean, han ibiltzen ginen biok gainerako taldeek zer eta nola egiten zuten ikertzen eta oharrak hartzen. Gero, herriz herri ibili ginen bertako zaharrengandik informazioa jasotzen eta jatorrizko bertsioak berreskuratu nahian. Jakina, oztopo ugari gainditu behar izan genuen, baina hasieran espero baino askoz ere gehiago lortu dugu. Esfortzuak, zalantzarik gabe, merezi izan du, galtzeko zorian zeuden elementu asko garaiz berreskuratu genituelako. Horrez gain, Argiak zer egiten zuen ikusirik, beste dantza talde batzuk ere euren nortasuna bilatzen hasi ziren antzinako ohituren inguruan herriko adinduengandik informazio zuzena bilduz. Alde horretatik, lan handia egin zen eta, zorionez, gaur esan liteke ia dena jasota utzi dugula, diasporak mantentzen dituen tradizioak aztertzea interesgarria litzatekeela uste dugun arren. Garaiz gaude oraindik, baina ez dakit behar beste bitarteko eta laguntza izango dugun. Gizartearen parte-hartze zuzena, dudarik gabe, galduz joan da, baina jendeak dantza egin ez arren, Argiak egiten duena ikusi ahal izango du eta identifikatuta sentituko da ikuslea. Eta hori oso garrantzitsua da guretzat.



- Ehunka doinu, jantzi, tresna, eredu orkestra, sinbolo... material asko berreskuratu duzue. Zeure hitzetan, «janari gehiegi digestio lasaia egiteko». Zergatik?



Bai, material asko utzi dugu. Ura harrotu dugu, baina orain espresio kolektiboan sartu beharra dago. Dantzaren barruan zer dagoen jakin behar du jendeak. Nik honako metafora erabili izan ohi dut hau azaltzerakoan: ura lasai eta garbia dago eta hondoan zerbaitek distira egiten du. Uretatik ateratzen duzunean, ura harrotu egiten denez, denbora behar izaten da ura bere onera itzul dadin. Beraz, denborabaino ez dugubehar gazteek digestioa egin eta gure lana jarrai dezaten. Horretarako, guk dena idatzita utziko dugu. Hala ere, egia da ez dela lan erraza.



- Folklore-ikertzaile ez ezik, koreografo ere bazara. "Zortziko", "Alakiketan", "Kondharian" eta berriki estreinatu den "Pas de Basque". Tradiziozko dantzen sinbologia interpretatu eta errespetatuz egindako sormen berritzaileak dira zuk zuzentzen duzun Argia dantza taldeak taularatutako guztiak. Zein da helburua?



Oihal zaharkitu baten antzera, kultura herritarra zaharberritu nahi badugu, ahalik eta ongien sareztatu beharko dugu, kolore eta loditasun bereko haria erabiliz. Eta, hori kontuan izaki, kultura tradizionalaren inguruko sormen klabe batzuk eskaintzea eta finkatzea oso garrantzitsua da guretzat. Estradivarius batekin konpara liteke. Museo batean egon daiteke ikusgai, baina han ez du soinurik egingo. Inork ez badu jotzen, hil egingo da. Biolinak arima du, biolin-jolearengana pasatzen dena, gainera. Bada, antzeko gauza gertatzen da dantzekin: jatorrizko bizi-ezaugarriak mantentzen baditugu, betiko kontserbatuko ditugu, bizirik iraungo dutelako, baina berezko indar, kolore eta osagai emotiboak galtzen uzten baditugu, akabo. Orduan bai biziraupen konplikatua izango dutela, beste kultur proposamenek euren lekua okupatuko dutelako. Hasieran moda kontua izango da, baina, gero, batek daki zer gerta litekeen.



- Baina ez al dago denentzat lekurik?



Bai, jakina, baina bereizi egin behar direla ahaztu gabe. Esaterako: gure aitona-amonak giro eta kultura tradizionalean bizi ziren. Alderdi horretatik, euren artean ez zegoen ezberdintasun nabarmenik. Gaurko mundua, aldiz, erabat ezberdina da. Tradiziozko kulturaren desagertzea bizi izan dugu, eta desagertzea diodanean, esan nahi dut kultura honek ez duela sortzen, hau da, egun ez dagoela sormenerako gaitasunik. Senak esaten dit, gainera, antzeko zerbait gertatu dela euskararekin. Nire kasuan, behintzat, bai. Ama Donamartirikoa zen eta ez zekien euskaraz; aitak, Lintzoaingoa bera, bazekien, baina nik hogei urte bete arte ez zidan gure hizkuntza irakatsi. «Garai txarrak ziren, zure amak ez zekien...», zioen gero erabat damuturik. Gure gurasoek "Maritxu nora zoaz" baino ez zuten abesten. Ez zegoen-eta besterik. Etxeko zein laneko hizkuntza izan arren, euskara ez zen sormenerako hizkuntza. Ez zegoen, adibidez, euskarazko poesia herritarrik.



- Zein da, zure ustez, bereizketarik ezaren ondoriorik arriskutsuena?



Dantza tradizionalaz aritzen garenean, kontuan izan behar dugu mundu kolektiboarekin duen lotura, hau da, kolektibitatearen identifikazioa. Ezin dugu, beraz, planoak, hizkuntzak eta estiloak nahastu. Inongoa ez den dantza bat asmatuz, sasifolklorea sor daiteke. Ez da herritarra, ezta sormen bat ere... Zer da, bada? Ikuskizun estetiko soila, kitch-a, hutsa... Zein da, ondorioz, arriskua? Sasifolklore hori hedatuko balitz, sormen esparruan iparra galduko genukeela. Esperimentala dena ezagueratik bideratu behar da, ez subjektibismotik. «Gure garaian bizi garenez eta honek nire nortasuna adierazten duenez...». Ez horixe! Nire nortasunak ez du baliorik. Zergatik? Nire nortasuna gure herri eta gure kultura herritarraren menpe dagoelako eta ahalegin guztiak egin behar ditudalako niretzat zein nire herriarentzat ekarpen onuragarriak egiteko. Beraz, lehenik eta behin, dantzaren metafora ongi ulertu beharra dago, gero handik abiaturik egungo gizarteari ekarpen berriak egiteko. Eta, dantzari zentzurik eman ezean, ez dugu horrelakorik lortuko, nekez sor baitaiteke euskal dantzaren baitan haren sinbologia ulertu gabe.



- Askotan esan izan duzu dantzak mugitzen diren sinboloak direla. Eta orain arte mantendu diren zenbait interpretazio ustez okerrak ere zuzentzen ahalegindu zara.



Kasik bizitza osoa eman dut sinboloen atzetik metaforen esanahi eta interpretazio bila, eta orain, berriz, sinboloak etortzen dira niregana. Bitxikeria hau azaltzeko zinta-dantza aipatzen dutbeti. 20ko hamarkadako folklore ikertzaile ingelesek mantendu izan dute zinta-dantza eta gainerako dantza tradizional gehienak uztak aberasteko ugalkortasun dantzak zirela. Baina, elementu guztiak ikertu ondoren, konturatu nintzen ez zela emankortasunaren dantza, patuarena baizik. Ugalkortasunaz ari direnean, bizitzaren zuhaitza ere aipatzen da. Bai, jakina da emankortasuna bizitzaren parte dela, baina bizitza hori baino gauza absolutoagoa da. Beraz, berehala konturatu nintzen: noski, erdiko makila bizitzaren zuhaitza da, baina zergatik? Bada, hain zuzen ere, zinta bizitzarekin lotzen gaituen zilbor-hestea delako. Gainera, horrexegatik deitzen diote zenbait lekutan zilbor-hestearen dantza. Zirkuluak eginez dantzatzen dugu, bizitza bera zirkularra delako, eta geure artean etengabean gurutzatuz, besteentzat oztopo baino ez garelako, patua ehunduz joaten gara. Baina hori ez da egungo asmakizun bat, indoeuropar mitologian eta Europako mitologia zaharrean ehuntze prozesua bizitzaren patuaren sinbolo baita. Parkak ere hiru ziren: Cloto, Laquesis eta Atropos. Lehenak ardazkatu egiten du; bigarrenak, ehundu eta azkenak, berriz, bizitzaren haria moztu. Bizitzaren beraren metafora da. Eta ez bakarrik Europan, baita Afrikako hainbat herritan ere.



- Folklore ikertzaile lanetan aitzindari izan zara, bai denborari bai planteamenduei dagokienez. Nolako harrera izan dute zure interpretazio berriek?



Ezaguera eremuan, eta, beraz, baita dantzei dagokienez ere, hipotesi berri bat proposatzen duzun bakoitzean, ordura arte esandakoa zalantzan jartzen duzunez, eztabaidatu egin behar da, oso zaila baita etengabe errepikatu diren interpretazioak berehala aldatzea. Horrexegatik, hipotesi bat aurkeztu aurretik, urtetan pentsatu eta mantendu izan dena aztertzen dut lehendabizi eta, zerbait tokiz kanpo dagoela ohartzen banaiz, okerrak zuzendu eta berriz ere osatzen saiatzen naiz. Hau da, konpondutako plater bateko pieza bat gaizki enkajatuta dagoela konturatzen naizenean, pieza kendu eta dagokiona jartzen saiatzen naiz, baina, hori bai, betiere platera osotasunean hartuz, ongi dauden zatiak aldatu gabe. Kontraesanetan ez erortzeko, gainera, sen onak dioena ere oso garrantzitsua da. Kultura tradizionalaren ikerketak ez du etenik izan behar, etengabe gainbegiratu behar da, tradizioaren berrikuspen kritikoa beharrezkoa baita berori berritzeko eta iraunarazteko. Baina gertatzen dena da oso jende gutxik aztertzen dituela gizartean errotuta dauden interpretazioak. Zergatik? Ezaguera bilatzea arriskutsua delako, hipotesi berriak gizartean azaldu behar direlako. Nik hori egiten dut eta gero, nahi duenak pentsa eta esan dezala nahi duena, baina, kontuz, gauzak nahastu gabe. Ezjakina izaten jarraitzea aukeratzen dutenekin, ez dago zereginik. Hala ere, Europako zenbait ikertzaile eta antropologorekin badut harremanik eta nire berrinterpretazioak sortu du jakin-minik euren artean.



- Gure folklorea ikertzerakoan Europan gaudela kontuan izatea beharrezkotzat jotzen duzu, Europako dantzekjatorri bera dutelako. Hipotesi horrek ere urak harrotu zituen...



Orain urte batzuk osatu nuen hipotesia. Ez da teoria oraindik ez delako onartu. Nik defenditzen dut Neolitiko garaian, egungo ekialdeko Turkia, Iran eta Irak aldean, gizakia abereak etxekotzen eta laborantza egiten hasi zela eta, horren ondorioz biztanlegoa ugaritu zenez, Europa barrualdera mugitzen hasi zela, poliki-poliki baina etengabe. Eta, noski, euren erritualak ere hedatuz joan ziren. Horregatik diot oinarrri bera dutela Europako kulturek, gero herri bakoitzak bere garapen propioa izan duen arren. Horrexegatik dira horren antzekoak Errumaniako, Greziako eta Euskal Herriko dantzak, besteak beste.



- Horrexegatik izaten duzu beti kontuan Europa Argiaren ikuskizunak diseinatzerakoan?



Zalantzarik gabe, 65ean sortu zenetik gauzak egiteko era bat finkatu du Argiak, gure harriaren kultura tradizionala errespetatuz –berriz diot sorkuntza egiteko ezinbestekoa dela jatorrizko dantzen esanahia ulertzea- eta kalitatezko koreografiak sortuz. Ikuskizun bat prestatzen dugunean, beraz, bi plano izaten ditugu beti kontuan: bata, gure kultura, egiten duguna gure kulturarekin bat datorrelako, eta bestea, berriz, Europa, gure herriak tradizio eta nortasun zahar eta interesgarria izan arren, ez garelako martetarrak. Ez badugu horrela egiten, oinarri faltsuetan eraikitako kultura sor liteke. Eta hori arriskutsua da oso, gero zaila eta mingarria izango baita hori guztia behar bezala berreraikitzea, gaizki orbaindu- tako zaurien antzera.



- «Guk gaur eguneko euskaldun bezela dantza egiteko modua aurkitu nahi dugu, baiñan hortarako lehenengo gure dantza zaharrak aztertu ta inbestigatu nahi ditugu». Hitz horiek erabili zenituen Rikardo Arregik "Zeruko Argia"rako 1967an egindako elkarrizketan. Lortu al ditu Argiak hasierako helburuak?



Bai, jakina, hasierako ametsa errealitate bihurtzea lortu dugu. Kalitatezko koreografiak egiteaz gain, dantzen sustraietara jo, euren zentzuen inguruko teoriak ikertu eta berreskuratu ditugu. Eta hori zen gure helburu nagusia.



- Oteizak ere izan omen zuen eraginik...



Bai, bere aholkuak erabat pizgarriak, bultzagarriak izan ziren nire intuizioa bideratzeko. Nirea eta garai hartako beste gazte askorena. Oteizak berak ere metaforak baliatzen zituen bere ustetan zer egin behar genuen adierazteko: lehenik eta behin, giltzak aurkitu behar ditugu, bakoitzak bere esparrukoa, eta gero, kutxa zabaldu ondoren, geure jainko guztiak atera ahal izango ditugu. Esan genezake, berak plastikoetan sinbolismoa landu zuen bezala, nik dantzan landu dudala.