Altsasuko Santa Ageda festaren bilakaera soziala: komunitate baten isla Antropologia graduko Gradu Amaierako Lana egin zuen Julen Herrero Beramendi altsasuarrak, eta ikerketa lanetik abiatuta zortziko dantzan oinarritutako artikulua argitaratu zuen antropologoak dantzan.eus atarian: Ez dadila haria eten: Altsasuko Santa Ageda dantza aztergai.
Zergatik ikasi zenuen antropologia?
Kulturak hartzen duen guztia gustatzen zitzaidalako. Donostian gradua zegoela jakin nuen, eta joan nintzen.
GrALerako Altsasuko Santa Ageda ikertu zenuen. Zergatik?
Gertuko gauza bat zen. Lehenengo ikasturtetik gaia lantzen joan naiz; urtez urte lana garatzen. Laugarren mailan GrALa aurkeztu behar genuela esan zigutenean lan hori neukala pentsatu nuen. Gustatzen zaidan gai bat da. Izan ere, gustatu behar zaizu ordu asko sartu behar dituzulako ikertzen. Gaia hartu nuenez eta pixkanaka lantzen joan nintzenez, gehiago garatzen joan nintzen, eta aurrera egin nuen.
Altsasun dauden festetatik, zergatik Santa Ageda?
Gauza asko dituelako. Dena elkartzen da: historikoki gauza asko gertatu dira, baita ezagutzen ez nituen gauza asko deskubritu nituen ere. Adibidez, etorkinen gaia ez nuen ezagutzen. Gero dantzaren barnean gertatzen diren gauzak gizartearen isla dira, kontestuaren isla, bizi garen tokiaren isla... Gauza pila bat elkartzen dira ospakizunean. Beste festekin alderatuz, mami gehiago du.
Zertan da gizartearen isla?
"Norbaiten pasadizo batek edo erabaki batek segida du hurrengo urteetan"
Sozialki egon den bilakaera islatzen da. Gauza anekdotikoak geratu dira, baina horrekin zerbait makroagoa erakarri du. Estruktura bat da, gizarte bat. Santa Agedan ez dakit nori gertatu zitzaion pasadizo hori edo beste edonork hartu zuen erabakia segida du hurrengo urteetan.
"Perfilaren arabera gauza batzuk edo beste batzuk bizitzen dituzu"
Perfilaren arabera gauza batzuk edo beste batzuk pasatzen dituzu. Adibidez, emakumeen parte hartzea edo duela gutxi mugimendu urriko pertsona batek parte hartu zuela. Kanpotik begiratuta inongo garrantzirik ez duten gauzak dira, baina horiekin pausuak ematen dira. Batzuentzat ez da hori egiteko hautua hartu dutela, besterik gabe egin dute, buelta asko eman gabe.
Nondik abiatu zinen? Zein zen hipotesia?
Bilakaera ikusi nahi nuen. Jatorria zein zen, zer pasadizo eta istorio eman diren... Nola garatu zen eta nola eman den jakin nahi nuen, eta zergatia aztertzea. Altsasuko Liburutegian dagoeneko dena bilduta dago eta asko lagundu ninduen. Sekulako lana eginda dago eta horrek lagundu zidan pila bat. Dokumental bat ere badago YouTuben eta oso eskertuta nago lana erraztu zidalako. Emakumeen kasuan oso ondo jasoa dago, baina etorkinen pasadizo batekin topo egin nuen (1960ko hamarkadan etorkinak izateagatik ez zietela Santa Agedan parte hartzen utzi) eta aipatu behar nuen. Santa Ageda ospatu zuen Altsasuko jendearekin bildu nintzen eta hori kontatu ondoren esan zidan jarri behar nuela herrian elkartasuna zegoela eta nik pentsatu nuen etorkinen pasadizo hori gertatu zela, eta aipatu eta nabarmendu behar dela. Ikertzaile bezala ez nuen espero gertatu izana. Errealitate bat izan da, eta ezin dut ezeztatu.
1920. hamarkadako kinto gizonak eta emakumezkoak. BEGO SALAZAR HERRI ARGAZKI BILDUMA
Zer nolako ikerketa izan da?
Etnografia bat hainbat iturri erabiltzen. Iturri dokumentalak eta bigarren mailakoak erabili ditut; argazkiak, behaketa eta parte hartzaileen esperientzien inguruko elkarrizketak. Urtero plazan gauza asko ikusten dira.
Beraz, plazara ikerketarako behatzera joaten zinen?
Berez ez. Memoria erabili dut ere. Batzuetan bai. Kintaren arabera eta ezagutzen dituzun edo gertutasunaren arabera gehiago edo gutxiago joaten zara plazara, baina joaten naizenean fijatzen naiz: begira zer brodatu duen horrek edo nork atera duen ez dakit nor... Nigan dagoen zerbait da, ezin dut deskonektatu.
Espero ez zenituen gauzak topatu dituzu?
Etorkinen kontua eta gero aniztasun funtzionala eta desgaitasunak dituzten pertsonak. Irakasleak esaten zidan antropologian txikitik handira joan behar zarela. Zerbait txikian fijatu eta hortik lantzen joan. Orduan, etorkinen gaia pena bat izan zen gehiago ez garatzea. Zipriztinak aipatu ditut. Baina GrALak muga bat du, eta ni nahiko pasatu nintzen. Ondorioetan jarri nuen gustura idatziko nuela gehiago, eta irakasleak esan zidan asko idatzi nuela. Aurkitu nuen ere aniztasun funtzionala zuen pertsona bati errege izatea tokatu zitzaiola eta eztabaida egon zen ea nola hartuko duen kargua. Ez zen gutxiesten, baina komentarioak egon ziren. Azkenean, lagundu zuten eta aurrera egin zuen.
DANTZA
Zer da zortzikoa? Zergatik egiten da Santa Agedan?
Zortzikoa dantza sozial bat da. Ingurutxo bat da, soka dantza bat. Erdi Arotik datorren dantza bat da. Data jakinetan egiten da: San Juan, San Pedro, Santa Ageda... Batez ere eguna Santa Ageda da. Kintoek dantzatzen dute, binaka, egun bakoitzean batek.
Beste dimentsio bat hartzen du Santa Agedan.
"Santa Ageda igarotze errito bat da, eta zortzikoa dantzatzea alde bisibleena"
Berez Santa Ageda igarotze errito bat da. Adinez aldatzen denean ematen da, gazteak adin nagusitasunera pasatzen direnean, eta zortzikoan, dantzan, festaren alderdi bisibleena kondentsatzen da. Azkenean, Santa Agedako bost egunak pasatzean suposatzen da gizartearen aurrean heldu bezala agertzen zarela. Dantza hori dantzatu behar duzu behin bizitzan. Van Geneppen igarobide erritoaren teoria aplikatu daiteke: Hasi aurretik egoera preliminar bat da, kintoa oraindik ez da heldu arora igaro. Txistua eta dantza hastean egoera liminal batean egongo da, erdibidea. Kintoak bere zortzikoa bukatzean egoera postliminarrera igaroko da, eta herriaren aurrean heldu moduan agertuko da.
"Zortzikoa omentzeko ere erabiltzen da; bai pertsona ateratzean bai dantza bera"
Zortzikoa ere omentzeko erabiltzen da. Kintoak pertsona ateratzen duenean, omentzeko modu bat da ere; esaterako, Altsasuko auziperatuen ama atera zutenean edo hildako familiarteko bati ateatzen dutenean. Bestetik, omenaldietan ere dantzatzen da ere: Ester Irisarriri, Benignori, Mikel Apolazari, Juan Kruzi eta abar zortziko bat eskaini zaie.
Dantza aldatu da?
Aldatuko zen, bai. Urizarrek eta txistulari zaharrenek esaten ziguten pausuak desberdinak zirela. Gehiago markatzen ziren eta dantzako era ere desberdina zela. Pertsonaren arabera ere desberdina izango zen. Aldatu dena konfigurazioa da: nork dantzatzen duen (emakumeek ere egiten dute), nor ateratzen duten, zergatik ateratzen duten... Orain nik uste kutsu pertsonalagoa ematen zaiola. Zortzikoa bitartean normalean bikoteak sexu berekoak izan behar dute. Oso pareja misto gutxi ikusi ditut. Urte batean edo bita eta kopuru faltagatik izan da. Kinto mutiko bati gertatu zitzaion bikotea buruzagia izatea tokatu zitzaion eta berak nahi zuen neska batekin jarri eta ez zioten utzi. Esan zioten mutiko batekin jarri behar zuela eta sekulako haserrea hartu zuen. Azken egunean gona jantzi zuen eta neskarekin dantzatu zuen.
2017an gonarekin dantzatu zuen kinto mutila egoera bat salatzeko. UTZITAKOA
Ospakizunean aldaketa asko izan dira, zergatik bikoteetan ez?
Mutiko honek esan zidan frontoian ikasten ari zirela ez ziotela utzi. Berak nahi zuela, baina ez ziotela utzi. Ez dakiela zergatik. Egia da nik denak ikusten ditudala mutiko-mutikoarekin eta neska-neskarekin. Baina ez nion garrantzia handirik eman. Esan zidanean hori harritu ninduen. Horretan ez dakit asko aldatu den, araua izaten jarraitzen du. Hau nire gauza da, baina uste dela normalena mutikoak mutikoekin harremantzen direla, eta mutiko eta nesken bikoteak ikusten direnean oso perfil jakinak dira; mutikoekin hainbeste ibiltzen ez direnak. Kintoak lagunekin egiten duzu, eta azkenean ezagutzen duzunera jotzen duzu. Askorendako beste ikastetxetako jendearekin harremantzeko edo sozializatzeko lehenengo aldia da Santa Ageda. Gerta liteke tenisean edo bestelako ekimenetan norbaitekin kointziditzea, baina denboran mantentzen den harremana bakarrik kintotan gertatzen da.
2005. urtean zortzikoa dantzatu zuten lehenengo kinto neskak; Eneida eta Garazi. UTZITAKOA
Kintoak nor ateratzen duen dantzan sinbolismoa dauka?
Normalean gorteatzeko egiten zen. Hori galdu da. Gure gurasoen garaian eta abar gustatzen zitzaien kinto neska ateratzen zuten. Zen pixka bat esateko: gustatzen zait neska hau. 1960ko hamarkadako elkarrizketatuekin hizketan esan zuten atera zituenetik horietako batekin ezkondu zela emakume bat. Txorakeri bat dirudi, baina ez da. Azkenean herri batean gaude. Kontrol soziala, denok ezagutzen dugu elkar, badakigu nor dagoen norekin...
"Zortzikoa polita da, baina nolabait plazaratzen ari zara norekin zaude; ez da gutxi"
Zortzikoa, nire ustez, polita da, baina dantza baten bidez plazaratzen da nor dagoen norekin, bestea ez dakit zer... Batez ere bikote heterosexualetan ikusten da. Santa Agedatik gertu hasten baduzu erlazioa, zortzikoan dantzara ateratzearena pauso garrantzitsu bat da. Agian jendearendako ez, baina harremana egonkortzeko modu bat da. Plazaren aurrean bikotea aurkezten ari zara; ez da gutxi. 15 minutuko gauza bat da, baina askoz gehiago bada ere. Jende helduagoetan oso errotuta dagoen zerbait da: "Hau nor da? Bere bikotea izango da?". Beti asumitzen bada elkarrekin daudela. Gazteen artean harremanak gehiago ezagutzen dituzte, eta ez da hainbeste gertatzen. Gainera, orain harremanak agian likidoagoak dira eta ez zen lehen zegoen egonkortasuna. Bikote asko hausten dira eta pertsona bat ateratzen baduzu ez du esan nahi berarekin ezkonduko zarenik. Batzuetan esaten da: ez dizu pena ematen ateratzen duzuna eta gero berarekin ez egotea? Testuinguru edo kontestu horretan egin duzu. Aldatu da ere sexu bereko norbait ateratzearena, baina normalean senide bat da. Urdiainen ez da hori gertatzen, mutikoek aita ateratzen dute. Ez dakit nondik datorren.
Hala ere, sexu berekoak oraindik ez dira oso ohikoak, ezta?
Ez da ikusten, baina bizi garen gizartearen isla da. Etxarriko gazteei egin zioten elkarrizketa batean esan zuten badirela gai batzuk aurrera egin dutela, baina beste batzuk ez direla gizarteratu, homosexualitatearenak oso izkutuan jarraitzen du.
Zortzikoa eta Korrika alderatzen dituzu. Nola?
Klasean Teresa del Valleren monografia bat irakurri genuen. Teresa del Valle antropologiaren barruan eminentzia bat da, Euskal Herrian, espainiar estatuan, baita munduan ere esango nuke. Berak Korrikaren inguruko lan bat egin zuen, eta Euskal Kulturan irakasgaian horren inguruko lana egin nuen ere. Ikerketa bat egiteko orduan egina dagoen zerbaitetan oinarritu behar zara, ezin dira izan nire burutazioak jarri besterik gabe, konsistentzia bat izan behar dute. Berak hori publikatu zuen eta zortzikoarekin antzekotasunak ikusi nituen: ekintza sinbolikoa eta esanahiez betetako gertakaria da, hainbat sinbolo ikur, janzkera eta abar ikusten direlarik. Etnizitatea indartzen duen ekintza bat izan daiteke ere.
BILAKAERA
Zeintzuk izan dira Santa Agedak izan dituen aldaketak?
"Jatorrian neskek ospatzen zuten; etxeetan biltzen ziren, eta mutikoak gonbidatu"
Jatorrian neskato gazteek ospatzen zuten festa bat zen. Harilkatzeko etxeetan biltzen ziren eta hortik herriko mutikoekin topaketak egiten zituzten. Koplak kantatzen zituzten eta elkarketa fisiko bat egoten zen. Horrek baliatzen zuten harremanak sortzeko. Fertilitatearekin lotutako erritoak zeuden. Antropologo batzuk hori ematen zela esaten dute, eta Altsasu eta Urdiain aipatzen dute. Baina espainiar estatu osoan ematen ziren horrelakoak. Zamoran, adibidez, zánganoak deintzen ziren; zánganoak erlamandoak dira, erle emeak ernaltzen dituztenak. Beraz, emakumeak bakarrik biltzen ziren eta mutikoak joaten ziren; gazteak eta musikariak, gehienetan. Erromatarren garaitik datorrela diote, matrionala eta horrelako festak. Baina aurretik seguruenik zerbait ere egongo zen. Espainiar estatuan garai honetan kopla asko daude. Hemen, Altsasun, soldaduskarekin lotu zen. Baina lehen ez zen soldaduskarekin; gazteariaren zerbait zen, eta ia esklusiboki emakumeena. Emakumeak ziren mutikoak gonbidatzen zituztenak. Etxe barruan eta ezkaratz horietan zer gertatzen zen ez dakigu. Biltzeko aitzakia bat zen. Azkenean, taldeak irauteko modu bakarra fertilitatea da. Gero, urteekin, festa kanpora atera zen. Garai honetan ere inauteriak ziren, eta udaberriarekin lotuta daude. Bitxia da soldaduskarekin lotzen hasten zenean emakumeek ausentzia hori gordetzen zutela esaten dutela, baina kopletan bilduta dago Jerezen, esaterako, iparraldetik soldaduak joaten zirela eta etxean negar egiten zuten bitartean kintoak gaztetxoekin joaten zirela ongi pasatzera. Askatasun sexuala erakusten dute koplek, nolabait.
Jatorrian emakumezkoen festa bat zen; harilkatzera biltzen ziren. UTZITAKOA
Zein garaian izan zen?
Ez dakit data zehatza, baina aspalditik dator. XIX. mende bukaeran 200 gora biltzen ziren Jimeno Juriok eta Dolores Julianok jasotakoaren arabera. 2.000 biztanleko herri batean nahikotxo da hori. XX. mendean tailerrak hasi ziren eta 1905ean alde publikoa desagertu zen. Sute bat egon zen eta orduan arlo publikoa sustatzen hasi ziren gehiago, gizonen esku, eta etxeetan emakumeek jarraitzen zuten. Amaia Oiarbidek eta Izaskun Etxeberriak egindako elkarrizketetan esaten da jendea pixkana gutxitzen hasi zela, denborarekin desagertu zela, eta zeregin hori kintoetara pasa zela. Ez dakigu garai batean emakumeek dantzatzen zuten edo ez. Izan daiteke. Oier Araolazak esaten du generoaren zorroztasun hori oraingoa dela. Ez naiz ausartzen esatera dantzatzen zutenik, ez dakidalako, baina izan zitekeen. Emakumeena etxe barrukora bideratuta zegoen gehiago, eta oraingo ikuspegitik izan daiteke domestikotasunaren zerbait zela, baina hori zen festaren erroa edo bihotza, jatorria. Izaera femeninoa zuen. Harilkatzea emakumeek egiten zuten, eta hori da festaren oinarria. Horren garrantzia galtzen joan zen eta soldaduskara pasa zen; kintoetara pasa zen zeregina. Nik uste festa ez galtzeko izan zela. Beste aldaketa bat da 21 urterekin egiten zela. Kintoena ere publikora pasa da, lehen udaletxean egiten zen, pribatuan, eta orain Gure Etxean egiten da.
Zein momentutan bihurtu zen Santa Ageda igarotze errito bat?
Duela gutxikoa da. Gure aiton amonaren garaian adin nagusitasunarekin lotzen zen.
Jantziak ere aldatu dira. Zeren erakusle da?
"Orain jantziak esklusiboagoak dira; brodatuetan mugarriak jartzen dira"
Orain esklusiboagoak dira. Lehen gehiago uzten ziren; nesken jantzien kasuan gipuzkoar erakoak ziren, mertzerietan erosten zirenak. Orain esklusiboagoak eta pertsonalizatuagoak egiten dira. Gizartearen joera ere bada zerbait kolektiboa den arren, kutsu esklusibo hori emateko. Lehen homogeneoagoa zen. Brodatuak ere aldatu dira, eta bakoitzak jartzen ditu bere bizitzako mugarriak. Zapietan batez ere; mutikoen makiletan. Brodatzen dutenek ez zuten ulertzen: loreak brodatzetik motor kaskoak edo ballet zapatak brodatzera pasa dira; beste testuinguru batetik etortzen direlako. Heriotzak integratzeko modua ere badira zapiak eta brodatuak. Apaingarrietan gogoratzen zaie eta zortzikoa dantzatzen zaie. Omenaldiak egiten dira ere, presoen gaia ere politika ere sartzen da. Festan alderdi asko sartzen dira: harreman sexu afektiboak, afektiboak, familiartekoak, hierarkiak, politika... Dena.
Zortzikoekin eta jantziekin zendutakoei omenaldiak egiten dituzte. UTZITAKOA
Zer ondorio atera zenituen?
Aldatu dela, eta behar duela aldatzea ere. Gizartea aldatzen doan heinean festa aldatu behar da. Arlo batzuetan kostatu da. Ez da egun batetik bestera edo organikoa izan den zerbait izan. Baina aldatu da, eta aldatuko da. Geroz eta gehiago gauza berriak ikusiko ditugu. Agian pretentsiorik gabe egiten direnak. Nik mutiko bikote bat badaukat, plazara aterako dut inongo buruhausterik gabe. Edo adimen eta mugikortasun urriko pertsonak orain arte ez dute ia apenas parte hartu, eta pixkanaka ari dira integratzen ere. Aldatuz joango da, eta gauza berriak ikusiko ditugu.
