Oteiza eta Kurosawaren metaforen ehizan

Kaikua. Objektu hori erabili du metaforatzat Mikel Urbeltz filologo eta ikerlariak bere aita Juan Antonio Urbeltz folklore ikerlari eta antropologoaren lan egiteko modua azaltzeko: «Ez du era ortodoxo batean lan egiten. Piezak sakabanatu egiten ditu lurrean, eta, baten batek zati horiek batu eta kirten bat jarrita katilu bat osatuko lukeen lekuan, aitak egiten duena da pieza horri kirtena barnealdetik sartu. Mundu guztiak esaten badu hori ez dela posible, berak esplikazio oso bat aurkitzen dio egindakoari. Lehen kolpean ulertzen ez baduten, kaiku deitzen gaituzte; baina, hain zuzen ere, aitak lurreko piezekin osatu duena horixe da: kaiku bat». Metodo horri fidel aritu dira azken ikerketa lanean ere.

Jorge Oteiza artistaren eta Akira Kurosawa zinemagile japoniarraren lanak aztertu dituzte orain Urbeltz aita-semeek. Bi autoreek erabiltzen dituzten metaforak ikertu dituzte, eta haien atzean Eurasia osoa hartzen duen oinarri kultural komun bat egon daitekeela ondorioztatu dute. Oteiza museoak kaleratu du Crónlech vasco y zorro japonés. De Jorge Oteiza a Akira Kurosawa liburua (Euskal harrespilak eta azeri japoniarrak. Jorge Oteizarengandik Akira Kurosawarenganaino). Museoak ikerketa saiakerak argitaratzeko sortu berri duen Centauro izeneko publikazio bildumaren lehen alea da.

Aspaldiko lan ildoa da Urbeltz sendiarena. Urteak dira Europako inauterien eta dantza tradizionalen atzean zentzu primitibo komun bat bilatzen dihardutela. Proiektu oso bat dago beren lanen atzean, urbelztarrek azaltzen dutenez. «Ez da antropologia, ez da filologia ere, ezta dantza folklore soila ere. Denak batzen dituen proiektua da gurea. Kultura bere osotasunean hartu nahi duen proiektu bat. Metaforen bidez, munduak nolakoak ziren berriro ere amesteko saio bat».

Orain arte, inauterien inguruan egin dituzten ikerketen ildoari jarraitzen dio oraingo ikerketak ere. «Nekazaritzak alde batetik badu teknika bat, baina baita espiritualitate bat ere. Nekazaritza teknikekin batera, beraz, espiritualitate bat ere hedatu zen Eurasia guztian, eta horregatik daude hainbat elementu komun. Ezberdintasunak daude kultura eta hizkuntza bakoitzean, baina bada partekatutako oinarri bat».

Metaforak dira geruza komun horretara heltzeko bidea. Haiei esker egin liteke zubi lana egungo mundu ikuskeraren eta garai batekoaren artean. Hala egin dute lan orain arte urbelztarrek, eta hala aritu dira oraingoan ere. Kurosawa eta Oteizaren irudiak izan dituzte bidaide. «Ehiztarien gisa ibili gara haien metaforak harrapatu nahian», azaldu du Mikel Urbeltzek. Haien atzean dagoen mundu ikuskeraren oihartzun bat jasotzea izan da helburua. Bi zatitan banatu dute ikerketa. Orioko artistaren harrespilen inguruko gogoetak hartu dituzte abiapuntutzat lehen atalean, eta japoniarraren Ametsak izeneko filmeko Kitsune no yome-iri izeneko kontakizuna, bigarrenean.

Intsektuen aurkako epaiketak

Oteizak hainbeste landutako harrespilen esanahia ulertu ahal izateko, hipotesi berri bat proposatu dute urbelztarrek. Intsektu eta izurriteekin lotu dituzte mairu baratzeak. Azaldu dutenez, mandeulien aurkako hainbat epaiketa egin zituzten Erdi Aroan Europan, eta dokumentatuta daude haietariko batzuk. Halakoekin lotuta daude harrespilak. «Epaiketa horietan ikusten dena da gizakiek hitzarmen bat lortu nahi izaten zutela intsektuekin. Zomorroentzako espresuki gordetzen zituzten landa lur batzuk, adibidez, epaiketaren amaieran. Han libre aritzeko aukera ematen zieten, baina ez handik kanpo». Diotenez, antzerako zerbait gerta daiteke mairu baratzeekin ere. «Mendian daude harrespila horiek, hain zuzen, abeltzainek udan zaldiak edukitzen zituzten gunean. Gizakien eta intsektuen arteko hitzarmen moduko baten lekukoak dira».

Oihartzun bat izan da Kurosawaren inguruan egindako ikerketaren abiapuntua, bestalde. Japongo esaera zahar baten eta Euskal Herriko beste baten arteko kointzidentzia, zehazki: Eguzkia ta euria, axeri boda. «Atsotitza hemengoa zela soilik uste genuen, baina Kurosawaren filmak erakusten digu ezetz». Japoniarraren Ametsak filmean esapide horren bariante bat da pelikula osatzen duten zortzi kontakizunetariko lehenaren ardatza, eta metafora horren atzean dagoen errealitate komunaren bila joan dira urbelztarrak. «Bi mundu horien artean ez da egon kontaktu historikorik, eta, gure ustez, horrek erakusten du lotura horrek izan behar duela zerbait oso zaharra». Ikerlarien ustez, gainera, intsektuak izendatzeko metafora bat izan daiteke azeriena. Intsektuena tabua zen garai batean; «Aipatuz gero, errealitate egiten zirela uste zuten».

Maider Urbeltz arduratu da liburuaren diseinuaz.