Horregatik, Martxel Rodriguezentzat arrakasta engainagarria izan daiteke. Dantza garaikidearen profesionala, nazioartera eraman zuen hainbat konpainiatan aritu ondoren bikote eta dantzakide duen Jon Gonzalezekin batera proiektu propioa eratzea erabaki zuen. Ia hamar urte dira Led Silhouette abiarazi zutenetik, non eta bere sorterrian bertan, Lesakan. Herritik sortzea posible bakarrik ez, eta modu bakarra izan delako, prekarizazioaren gaitza sufritzen duen sektore batean. Bikote formatuan eta kalean aritzetik, zortzi dantzariz, eszenografia landuz eta hainbat teknikariz osatutako proiektuak garatzera iritsi dira. Bidean, hainbat izan dira jasotako onarpen eta sariak. Horiei ere, arrakastari bezala, neurriz erreparatzen die, hala ere.
Erdi hutsik dagoen oholtza batean bildu gara. Esanahi asko dituen espazio bat, espazio berezi bat. Zuretzat zer da oholtza bat?
Oholtza bat, lantoki bat eta espresio modu bat ere. Niretzat hagitz funtsezkoa den zerbait da, nire bizitzan zehar eta nire egunerokotasunean. Justu gaur hemen gaude, Lesakako antzokian, gure lantokia dena. Goizetan etortzen gara hona, eta hemen egiten ditugu sorkuntza prozesu guztiak, bai hasierako ikerketa faseak eta bai egonaldi teknikoak. Eta, ahal bada aurre-estreinaldiak eta estreinaldiak ere.
Badauka pisu berezia, erranahi desberdin asko. Izan ere, entseguak daude alde batetik, baina publiko aurrean jartzearen momentu hori ere sinbolizatzen du, ezta?
Bai, hori da. Batzuetan, brometan, erraten dugu gezurrak kontatzeko tokia dela. Azkenean, antzokira joaten gara fantasia hori edo magia hori ikustera, eta gezurra edo efektu horien atzean dagoen egi hori bilatzera. Orduan, bai, toki oso berezia da.
Esan duzun bezala, zure sorterrian gaude, Lesakan. Beraz, eginen dugu halako bidaiatxo bat jatorrietara. Bertan egoteak erranahi berezia du zuretzat?
Nahiko egoera berezian bizi naiz, zeren dantza munduan ez da ohikoena zure sorterrian bizi eta zure karrera profesionala zure sorterrian bertan garatzeko aukera izatea. Hor, uste dut eman direla kointzidentzia aunitz eta aldaketa aunitz nire bidean. Baina egia da sortu zaren etxetik hurbil bizitzeak eta lan egiteak, eta zure sorkuntza jaio zaren tokian garatzeak baduela zerbait berezia. Gero, lan guztiak ez dira sorterriari buruz, sustraiei buruz izanen, baina uste dut beti eragiten duela. Gorputza modu batean dago. Bira batean egotetik Lesakara bueltatzen naizenean, badago etxean egoteko modu bat bezala. Uste dut zerbait berezia badela, eta aldi berean lortu dugula Lesakan burbuila kreatibo moduko bat ahalbidetzen duena gaur egun egiten ari garena egitea. Beti galdetzen digute: “Nola da posible? Nola egiten duzue?”. Eta galdera ez da nola den posible. Modu bakarra da hau, egiten ari garena egiteko. Ez genuen imajinatzen horrelako eszenografiak, horrelako lantalde handiak izanen genituenik. Hori ezingo genuke egin ez bazen Lesakan.
Bertan hasi zinen dantzatzen. Asko gustatzen zait hainbat elkarrizketetan entzun dizudan hausnarketa bat. Noiz hasi zinen dantzatzen galdetzen dizutenean, noiz ez zenion dantzatzeari utzi galdetu beharko zizutela diozu, haurrek berezkoa dutelako dantza.
Haurrek dantzatzen dute, punto. Hori axioma bat da. Egia bat da. Azkenean, gorputz batek, mugitzen den momentutik, bihotz taupada duen momentutik, badu espresatzeko behar bat. Badugu gorputz adierazpen bat, batez ere haurtzaroan garatzen duguna. Gero sartzen da heteropatriarkatua, sartzen dira gauza pila bat. Sartzen da futbola herri txikietan ere, batzuetan delako aisialdiko aukera bakarra. Gero eta gutxiago gertatzen da, eta luze solasten ahalko genuke, baina egia da badagoela adin bat mutilek dantzatzeari uzten diotela. Horregatik, beti gustatzen zait azpimarratzea noiz ez nion dantzatzeari utzi. Eta zergatik edo nori esker ez nion dantzatzeari utzi. Izan ere, dantzatzeari uzten ez dioten mutil horiek badute inguru bat sostengatzen dituena, badute familia bat, badute ikastetxe bat babesten dituena. Jende aunitz dago bidetik galtzen duguna, dantza uzten duena dantzatzen segitu nahi izan arren. Egia da dantza arautuago bat, lengoaia korporal bat ikasterakoan, Euskal Herrian –eta batez ere hemen, zonalde honetan–, euskal dantza dela lehenbiziko kontaktua. Ulertzen dut jende bat badagoela euskal dantzetan apuntatzen dena eta ez duena konektatzen mugitzeko modu horrekin, ez zaiona gustatzen, eta dantza uzten duena. Eta ez da deus pasatzen. Baina azpimarratu beharra da azpialdean dagoen hori, aunitzetan solasten ez den hori. Nahiko dramatikoa da, nik horrekin sufritzen dut: 2025ean oraindik pasatzen da. Eta ez da 90ean jaio ginelako. Erraten da: “Lasai, naturalki aldatuko da hau, zeren gauzak aldatzen ari dira”... Gauzak ez dira naturalki aldatzen. Egin beharra da borroka bat eta lanketa bat, eta uste dut ari garela. Baina, aldi berean, ikusten dut gauzak ez direla hainbeste aldatzen. 2025ean, hamar urte dituzten haurrak 2015ean jaiotakoak dira. Imajinatu, 2015ean jaiotako pertsona batek oraindik badu dantza uzteko presio hori, bestela mariquita deituko diotelako klasean. Hor gaude oraindik, eta horrek mintzen du.
Horrelakoak sufritu zenituen?
Momentu biolento horiek nabaritzen dira. Adin tarte horiek batzuetan dira nahiko... Ez bazara %100ean hegemonian eta pribilegioan zauden norbait, eraso horiek beti badaude. Baina, lehen aipatu dudan bezala, badagoenean inguru bat azaltzen dizuna hori erraten dizun horrek nondik erraten duen, zein posiziotik, zer izaten ahal duen berak ere gibeletik eta abar, gauzak ulertzen eta barneratzen joaten zara. Gero, nola gure lanbidea ere baden trauma horiek espresio korporalaren bidez lantzea, nolabaiteko irtenbide bat ematen diezu.
Zeintzuk izan ziren kasu horietan zure heldulekuak?
Lehenbiziko, familia hurbilekoena, gurasoak eta arreba; eta gero familia hedatua: kuadrillako batzuk, klasekoak, ikastetxea, Lesakako ikastola... eta ikastolako andereñoak. Beraiek bai izan ziren niretzat erreferente handia, eta badakit lanketa bat egiten zutela bertze ikasleekin ere, gauza batzuk frenatuz, beste batzuk probokatuz eta abar. Pertsona horiek hagitz inportanteak izan ziren. Herri txikiek, onerako eta txarrerako, badute hori. Jaiotzen zara testuinguru hagitz zehatz batean: familia batean, etxe batean. Etxeek ere badute izena, familiek badute nortasun bat, badute toki bat espaziala. Eta, nire kasuan, jaio nintzen toki hagitz berezi batean, justu Zubigainekoa dantzatzen den pareko etxean, baduela ostatu bat behean. Mundu guztiak ezagutzen duen toki bat da. Orduan, horrek badu karga bat, baina gune seguru bat eraikitzeko aukera ere ematen du.
Beraz, hala sentitzen zenuen? Toki mugatu bat baino, espazio seguru bat bezala?
Dudarik gabe.
Zialdokoen semea zinen.
Bai, hori da. “Zu, nongoa zara, Zialdokoa?”. Ba bai.
Ikastola aipatu duzu, eta hain zuzen ere aurten Nafarroako Ikastolen Elkarteak urtero ematen duen saria zuri ematea erabaki du. Oso hunkituta jaso zenuen saria. Erranahi berezia izan du zuretzat?
Sarien gaia “temazo” bat da. Zeren sariak daude mota guztietakoak. Batzuk dira lanarekin zuzenean lotuak daudenak. Berriki, adibidez, gure azken lanarengatik izendatu digute sari batera, bi kategoriatan. Eta badakigu berri ona dela, baina batez ere badela emanaldi gehiago ateratzeko bidea, lantalde guztia dago kontent... Horretarako balio du, badu muga moduko bat. Baina NIE-rena bezalako sari bat, hasteko, ez duzu espero. Ailegatzen denean, ez duzu ongi ulertzen zergatik aukeratu dizuten zuri baina, gero, gibeletik dagoen jendea ezagutzen duzunean... Da zerbait aunitzez emozionalagoa, erranahi potenteago bat duena. Eta da babes hori finkatzea eta sendotzea.
Sariek ere balio dute jendartean ezagunagoa izateko. Eta ezagunago izateak, akaso, erreferente bilakatzera zaitu mutiko askorentzat.
Bai. Erreferentearen gaia ere, ufa... Niri gustatzen zait modu problematiko bezala hartzea, problematizatzea. Inork ez baitu eskatzen eredu izatea edo inork ez du aukeratzen eredu izatea. Niri nahiko gogorra egiten zait pentsatzea eredu izan naitekeela, zeren ez dut dena ongi egiten eta ez dut dena ongi egin beharrik. Presio hori ez dugu nahi izan. Baina, aldi berean, ulertzen dut zein erpinetatik hartzen den hori eta non dagoen fokua hori planteatzeko momentuan. Eta, noski, alde batetik iruditzen zait kristoren ardura, eta badu ohore puntu bat ere. Izan ere nik, txikitan, ez nuen ezagutzen herrian bertan bizi zen dantzari bat, bere mutilarekin bizi zena, bere talentutik eta artetik bizi zena. Eta horrek norbaiti balio badio, ba noski, ongi etorria, beti.
Ezpata dantza aipatu beharra dugu, bai edo bai. Zer harreman izan duzu edo izaten jarraitzen duzu euskal dantzekin?
Euskal dantzak, araututako dantza lengoaia horietan, gorputz honetan lehenbizikoa inskribatu zena da. Alfabetizazioan lehenbiziko hizkuntza litzateke, simil hori egitearren. Ama hizkuntza, ama dantza izan da. Gerora, dantza klasikoa urte pila batean garatu izan dut. Dantza klasikoak eta euskal dantzak badituzte haien intersekzioak. Ondoren, karrera garaian, aurkitu nuen dantza garaikidea deitzen zaion hori, definitu daitekeena modu aunitzetan. Dantza garaikideak deitu beharko genieke, mota aunitzetakoak badaudelako. Sorkuntza guztiak desberdinak diren bezala, dantza garaikidea egiteko teknika aunitz badaude. Ni lengoaia guzti horien nahasketa bat naiz. Eta igual ematen du gaur egun ez naizela euskal dantzak egiten ari, eszenatoki gainean ez direlako euskal dantzekin lotzen ditugun urratsak ikusten. Baina anatomia ulertzeko moduak eta gorputza lantzeko moduak badu hori gibeletik. Gorputzak, muskulaturak, hezurdurak, badu memoria. Beraz, euskal dantzaria izanen zara, euskal dantzetan alfabetatu zaren ordutik.
Fisikoaz ari gara, baina fisikaz ere hitz eginen dugu. Izan ere, zuk fisika ikasketak egin zenituen dantzaren ibilbide profesionala hasi aurretik. Zergatik hartu zenuen bide hori?
Horrek badu azalpen bat, saiatuko naizena motz azaltzen. DBH (Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza) garaian, 14 urterekin, nire balleteko irakasleak, Donostiako Mentxu Medel ezagun eta maitatuak, ikusten zuen dohainak banituela dantzari profesionala izateko. Berak animatu zidan horretan. Parisera joan nintzen froga bat egitera, eta hurrengo urtean hango kontserbatorioan sartzeko hartu zidaten. Kontserbatorioaren hurrengo pausoa izanen zen Parisko operako eskolara sartzea. 14 urterekin Lesakatik Parisera joatea, oinarrizko hezkuntza bukatu gabea, hizkuntza jakin gabe eta abar... Sobera izan zen niretzat, eta erabaki nuen ate hori ixtea. Amari esaten nion: “Nik uste dut dantzaria ez naizela izanen”. Imajinatu nola ulertzen nuen dantza profesionala garai hartan, ez bazen 14 urteetan uste nuela ezin zela izan, orduan hartu beharra zela honetara dedikatzeko erabakia. Horrek ez du zentzurik ere, dantza da hori baino askoz ere gehiago. Baina momentuan, nik gimnasia artistikoa eta gimnasia erritmikoa bezala bizitzen nuen, hain sakrifikatuak diren eta jarduera urte motzak dituzten kirol horietako bat balitz bezala. Orduan, esan nuen: “Zer gustatzen zait? Zeintzuk dira nire bertze talentuak eta bertze pasioak?”. Eta, niretzat, zientzia beti izan da pasio bat. Orain konturatzen naiz, zientzia baino, gauzak kuestionatzea eta nola diren ulertzen saiatzea zela erakartzen ninduena. Horrek eraman ninduen fisika karrera egitera.
Zerk itzularazi zintuen dantzara?
Leioan ikasi nuen, Bilbon bizi nintzen, eta Bilbon ezagutu nuen Matxalen Bilbao, Euskal Herriko dantza garaikidean figura inportanteenetako bat dena, gaur egun oraindik ere aktibo dagoena. Eskerrak, bere klaseetara joaten hasi nintzen. Eta berak lehenbiziko egunetik erran zuen: “Zuk zer egin duzu? Zeren ez da zure lehenbiziko dantza klasea, baina aldi berean hizkuntza berri batera hurbiltzen ari zara”. Berari esker deskubritu nuen gorputz bat mugitzen ahal dela bertze modu batean, bertze adin batekin. Eta adin hori, pisu hori eta iragan hori erabiltzen ahal dela ikerketa horretan, inprobisazioan eta berak proposatzen zuen teknika horretan. Niretzat, “ez dago dena galdua oraindik, dantzaren bidea hor dago” erratea izan zen.
Akaso, dantzari lotutako mito horietako bat da adinarena?
Bai, eta ez du zertan. Orain 35 urte beteko ditut eta oraindik aktibo nago. Jendeak galdetzen dit noiz arte segituko dudan eszenatoki gainean. Eta egia da fisikoki landu beharra dela, eta egon beharra zarela prest, zeren minak hor daude. Baina dantza garaikideak alde ona du, dantza klasikoak itxiagoa duen ibilbide hori luzatzeko aukera ematen duela.
2013an sartu zinen Dantzaz konpainian. Hurrengo urtean, Blak Box Dance konpainian ere aritu zinen, Danimarkan. Hurrengo urtean iritsiko zen ‘Oskara’, Kukai dantza konpainiaren eta Marcos Morau koreografoaren arteko kolaborazioa. ‘Oskara’-ren eskutik egin zinen akaso ezagunago jendartean. Zer izan zen zuretzat?
Bertze inflexio puntu bat, beti gordetzen ditugun horietako bat. Eta Oskara izan zen inflexio puntu bat ekarri zuelako Marcos Moraurekin harremantzea, gorputza ulertzeko bere modua ulertzea eta, berriz ere, lengoaia berri bat gorputzean inskribatzea. Gainera, lengoaia hori nire gorputzarekin, momentuan zituen ezaugarriengatik, oso ongi heldu zen. Elkar ulertu ginen hagitz ongi. Deskubrimendu bat izan zen niretzat. Eta ez dakizu zer den dantzari batentzat, bat-batean, buruan klik bat sentitu eta erratea: “Ostras, hau dena ere egiten al da?”. Batzuetan zaila da hau azaltzea, baina ordura arte mugitu ez zaren modu batean mugitzea, kanpotik norbaitek gidatzen zaituenean, eta deskubritzea zure gorputzean dantza garaikidea hori ere badela...
Kosta egiten zaigu ulertzea, oro har ez dugulako gure gorputz adierazpena landu eta ez ditugulako gorputz lengoaia horiek solastatzen ikasi?
Bai, bai. Nik uste hutsune bat badagoela, jendeak ez duela dantzarekiko atxikimendu hori, lehenbiziko pertsonan ez delako hainbeste bizitzen. Nahiz eta, gero, hasten zarenean jendearekin solas egiten, denak probatu duten noizbait dantza estiloren bat. Bestara ateratzen garenean lehenbiziko gauza egiten duguna dantzatzea da. Beraz badago, bai, konexio bat gorputzarekin, eta oso inportantea da konexio hori mantentzea eta sendotzea. Konexio horretatik deskubritzen direlako gero ibilbide berri horiek.
Akaso landu daitezke bestelako kontu batzuk dantzaren bitartez ere, ezta? Norberaren natura ulertzeko modu bat izan daiteke, akaso...
Bai, norberak bere gorputzarekin duen erlazioan, onarpenean... Emozio aunitz gorputzean daude inskribatuak. Ez da arraroa inprobisazio batean emozio horiek ateratzea.
Bartzelonan bizi zineten Jon Lopez eta biek konpainia propioa abiatzea erabaki zenutenean: Led Silhouette. Akaso zuen lengoaia propioa sortzeko asmoarekin?
Uste dut joko batetik sortu zela. Baina, jokoa, probatzearen desioa bezala ulertuta, inozentzia horrekin. Estudio batera edo eszenatoki batera igo eta presiorik gabe, estreinaldi baten mugarik gabe, inor gabe koreografiatzetik hasi zen. Gure buruari galdetuz: “Gu, orain, 2016an, nola mugituko gara? Zer proposatzen ahal dugu? Zer eskaintzen ahal diogu sektoreari?”. Orain arte egin ez dena edo egin dena beste modu batera egiten bilatuz, zeren azkenean gauza guztiak egin dira jada. Egiten ari garena da ezagutzen ditugun gauza guzti horiek beste modu batera erlazionatzen eta erlazioan jartzen. Beraz, bazegoen gogo bat bata besteari inprobisatzen ikusi eta errateko: “Ongi, probatu, hau igual hortik”, edo “hau egiten duzu Markosekin La Veronalen dantzatzen ari zarenean. Ez dugu hori kopiatu nahi, baina hori baduzula zure gorputzean. Nora eramaten ahal dugu?”. Galdera horiekin guztiekin, desio horretatik eta jolasteko gogo horretatik hasi zen Led Silhouette. Eta hasi zen, baita, gure ibilbide pertsonala eta profesionala trentzatzen den momentu hori. Orain ez dakigu inoiz noiz gauden, noiz ari garen lanean, noiz ari garen aisian. Hori ere problematikoa da.
Lesakara etortzea erabaki zenuten momentu horretan? Erabaki zaila izan zen? Zein izan zen arrazoia?
Arrazoi aunitz. Azkenean, gauza gutxi pasatzen dira arrazoi bakar batengatik, hala izateko hagitz-hagitz pisutsua izan behar du. Baina, gustatzen zait oroitaraztea arrazoietako bat zela ezin genuelako Bartzelonako alokairua, bizi-gastuak, autonomo kuota eta abar asumitu, zegoen lan kargarekin. Sektore hagitz prekarizatuan bizi gara, diru-laguntzak badaude baina testuinguru zehatz baterako. Momentu horretan, aukeratu beharra genuen. Eta Lesakan, berriz ere, bagenuen babesgune bat, eta bagenuen modua proiektu artistiko hori aintzinera eramateko edo pixka bat amestu ahal izateko. Izan ere, gure sektorean dugun drametako bat da kasik ezin dugula amestu, badakigulako ez daudela baliabide materialak amestutakoa aintzinera eramateko.
Amesten zenuten hori lortu duzue, hein batean bada ere?
Bai. Eta urteak pasa ahala hori erran ahal izatea nahiko fuertea da. Gauza txiki horiek sortzen hasi ginenean, kaleko duoa egiten eta abar, erraten genuen: “Egunen batean eginen dugu zerbait gu biok kanpoan egonda, eszenatoki gainean zortzi dantzari daudela, eszenografia batekin, bi teknikarirekin? Formatu hori ikutuko dugu?”. Formatu horietan ibili izan ginen dantzari bezala, eta bagenuen intuizioa zer suposatzen ahal zuen hori zuzentzeak, baina inoiz ez ginen jarriak paper horretan edo rol horretan. Eta bat-batean konturatzen zara, urte gutxitan, ari zarela kudeatzen 20 pertsonako lantalde bat, logistika handi bat eskatzen duen produkzio batean eta, gainera, publikoarekin konektatzen duena, programatzaileekin konektatzen duena, biran dagoena eta sari batzuk jasotzen ari dena. Konturatzen zara. Hau zen. Baina, aldi berean, konturatzen zara hori ailegatzen denean nekea non dagoen. Batzuetan nekea eta poza aldi berean gertatzen dira, baina biak dira nahiko altuak. Eta bietako bat huts egiten hasten denean, batez ere poz maila jaisten hasten denean, konturatzen zara sistema hau nola dagoen pentsatua eta nondik tiratzen dugun. Zeren tiratzen dugu gure pasioetatik, eta horrek batzuetan ez du limiterik. Gu biok elkarrekin bizi gara, 24 ordu elkarrekin gaude eta batzuetan bata besteari frenatu beharra gara.
Ia hamar urte ditu Led Silhouettek, eta hori tartean pandemia bat ere egon dela. Erran duzun bezala, bidea positiboa izan da, eta besteak beste zuen azken obrak, ‘Haley’-k, bi izendapen jaso ditu Espainiako Arte Eszenikoen Talia sarietan. Guzti hori bada arrakastaren neurgailu bat. Zuretzat, zer da arrakasta?
Arrakasta, batzuetan, engainu bat izaten da. Gu 90eko hamarkadan jaio ginen, ez genuen Halley kometa pasatzen ikusi. Horregatik ere piezaren izena. Gure adin klabeetan, hau da, 18 urte bete nituenean, 2008a zen, krisi ekonomikoaren garaia. Oroitzen dut gure belaunaldiko guztiok zer ikasi behar genuen galdetzen geniola gure buruari, dena erortzen ari baitzen. Gu gara krisi horietan gogortu garen belaunaldi bat. Gero, emantzipazio momentua tokatzen zenean, pandemia etorri zen. Eta orain, zer? Egin duguna izan da saiatzen segitzea, amesten eta amets hori lortzen saiatzen, edo egia bihurtu dadin saiatzen. Lortu dugu. Hori bada arrakasta bat, hori izanen zen arrakastaren definizio bat. Baina, gero, gustatzen zait hori zein prezioetan lortu dugun ere pentsatzen, eta horri buelta ematen saiatzea ere.
Badago zer borrokatu eszena artistikoan, orokorrean, beraz?
Eszena artistikoan orokorrean eta dantzan partikularki, baita euskaraz egiten diren gauzekin ere. Beti badago zer borrokatu.
