«Libre eta pobre naizenean sortzen ditut lanik estimatuenak»

Oskar Alegria. Zinemagilea

2013tik, Zinema Dokumentaleko Ikuspuntu Jaialdiko zuzendari artistikoa da Oskar Alegria (Iruñea, 1973). Bihar zortzi hasiko da aurtengoa, eta azkena izango du zinemagileak. Bestelako lanei heltzeko tenorea du. Orain arte ezagunen zaion lana: Emak Bakia baita (2012). Film horretan, etxe baten bilaketa —Man Rayren 1926ko Emak Bakia pelikulan ageri dena— izan zuen ardatz Alegriak. Munduko dozenaka zinemalditan erakutsi du ordutik, eta dozenatik gora sari jaso ditu. Bestelako bilaketa batzuen emaitza estreinatu zuen iaz: Arintasunaz, Margo dantza, Galtzerdi berdeak eta Enbor beretik film labur sorta, euskal dantzei buruz. Oraindik aurkeztu ez duen bilaketaz eta dauzkan kezkez mintzo da uztear den lantokiaren, Baluarteren, eraikin ondoan. Ez dago bakea emateko. Ezta ikuspuntu desberdinak bilatzeari uzteko ere.

Zure genealogia 57 pausotan azal omen daiteke.

Bai. [Louis Lucien] Bonaparteren [1863ko] mapa hartzen duzu, eta euskara hitz egiten zen Nafarroa hegoaldeko azken herria, horixe da Artazu. Horkoak ditut gurasoak. Bi karrika daude herrian: eguzkiarena eta itzalarena; bi mundu erabat desberdinak dira. Amarengadik eguzkia daukat, eta aitarengandik, itzala. Pelikula ttiki bat egin nuen behin, aitaren etxetik amarenera bitartean dauden 57 pausoetan gertatzen denari buruz. Erdi-erdian, etxe batean, herriko hontz zuria bizi da. Gure aitari beldurra ematen omen zion hontz zuriaren azpitik pasatzeak, eta, hala ere, amarengana heltzeko, beldur hori gainditu zuen. Amak, berriz, hontz zuriaren hegal hotsak lasaitasunarekin lotzen zituen. Beldurra eta lasaitasuna, egun batean, gurutzatu egin ziren, eta ni sortu nintzen. Hontz zuriaren semea naukazu [barreka].

Hegazti harraparia zara, beraz?

Ni hegaztia naiz. Kontrabandista bat. Urtero, udaberria eta udazkena Iparraldean egiten ditut; negua eta uda, berriz, hemen, Iruñean. Iparraldean, azken hiru boladetan, Heletan [Nafarroa Beherea], eta oso gustura. Lapurdiko kostaldean hasi nintzen, eta pixkanaka-pixkanaka ekialderat hartu dut, Zuberoarat. Ez dakit prest ote nagoen Zuberoan bizitzeko, eta ez dakit hangoak prest ote dauden ni onartzeko. Auskalo! Nafarroa Beherea paradisu bat da. Eta amets bat lortu dut aurten, azkenean: euskaraz bizitzea.

«Azkenean»? Hain luze jo dizu?

Self-made euskalduna naiz. Aurrena, osabarekin hasi nintzen, Iruñean. Gero, Ezkio-Itsasora [Gipuzkoa] joan nintzen. Eta Iparraldean, ondoren, nire maisuak 90 urtekoak izan dira. Adin horretakoekin bai, erraz egin daiteke euskaraz; gazteekin... Bueno, Hazparneko bi gazte ere izan ditut errienta. Baina edadetuekin hitz egiten dut batez ere. Batzuetan, Heletan bertan edo aldamenean Axular bat aurkitzen duzu, eta hori mirakulu bat da. Gero eta mirakuluago, maleruski.

Hala ere, euskara ikastea ez duzu izan edadetuokin hitz egiteko arrazoi bakarra, ezta?

Ez. Beti nabil desagertzen ari diren gauzekin, azken arnasarekin... Ondo moldatzen naiz zaharrekin. Entziklopedia bat direlako. Altxor anitz dituzte. Orain, grabatu ditut artzain batzuk, bortuetan. Adinekoak dira, 14 urte dituztenetik daude han, etxola galdu batean. Nik telebistan egin izan dut lan, eta lekukoa hartu duen gaztea interesatzen zaio gehien telebistari. Niri ere, garai batean, interesatzen zitzaidan hori —lanaren eraginez seguruenik—, baina orain konturatu naiz badela beste mundu bat, beste pausa batekin. Jende hauek beste garai batekoak dira.

Baina orain bizi dira.

Bai. Gure ama bera... noiztenka haren ondoan egiten dut lana, eta ni ordenagailutik burua altxatu gabe ari naizen bitartean, hura leihotik begira dago, lasai asko. Nahikoa du leiho horrekin. Eta, ordubeteren buruan, esaten dizu: «Hosto bat erori da hor». Eta, hosto bat erortze horretan, nik bi mezu elektroniko eta ez dakit zenbat dei egin ditut. Ama mutur batean bizi da, ni ere bai, baina ea tarteko puntu bat badagoen. Ez naiz nostalgikoa, baina baikorra ere ez.

Zergatik diozu hori?

Agure bat bisitatzera joaten naizenean, seme bat banitz bezala hartzen naute. Beren benetako umeei kontatu gabekoa niri esan izan didate zenbaitetan; etxeko gazteek ez dietelako galdetu inoiz. Nik baditut 95 urteko lagunak Iparraldean; arratsalde pasa ederrak eskaintzen dizkidate. Han, edozein etxetako borta irekitzen duzu, eta pelikula bat ez, bizpahiru dituzu. Mugaldeko eta hainbat gerratako bizipenak, estraperlo kontuak, Parisen printzesa baten neskame izan eta Gauguinen koadroa irabazi zuenaren ibilerak... Nire pelikulan agertu zen Emak Bakia etxea Lapurdiko kostaldeko muino batean dago, Getaria eta Bidarte artean. Parlamentia deitzen zaio toki horri, garai batean balea kontuak bertan hitz egiten zirelako. Behin pentsatu nuen Emak Bakia ez beste etxeekin ere pelikulak egitea; Parlamentiatik atera gabe hogei pelikula filmatzea; Parlamentwood bat sortzea. Etxe guztiek badute zerbait.

Baikorra ez izateak ez dizu kemenik kentzen?

Hor bada beste animalia bat: sardinzarra. W.G. Sebald idazleak aipatzen du Die Ringe des Saturn [Saturnoren eraztunak] lanean, hilzorian denean distira egiten duen animalia bakarra delako. Nire agure arteko jira horretan, agian, azkeneko distira hori ari naiz jasotzen. Hor bada magia indartsu bat. Agure horiek beti badute zerbait eskaintzeko, eta, zenbaitetan, berpizteko. Malerrekan artisau bat bisitatu nuen, bere aitak egiten zituen aizkora giderrei buruz galdetzeko. Semeak ez zituen egiten halakoak, baina, nik bisita egin eta hilabeteren buruan, han zen, Baigorriko Nafarroaren Egunean, berak egindako aizkora giderrak saltzen.

Hontz zuria eta sardinzarra aipatu dituzu. Animalia zalea al zara?

Gustuko ditut, bai. Gero eta gehiago. Adinarekin etortzen omen da hori ere.

Ba al duzu totem animaliarik?

Erbia, bistan da. Untxiaren familian dago, baina untxia etxekotzen ahal da; erbia ez. Ber gauza gertatzen da oreinarekin eta orkatzarekin: oreina domestikatzen ahal da; orkatza, nehoiz. Orkatza edo erbia harrapatu eta kaiolan sartzen baduzu, kolpeka hasiko da sarearen kontra, hil arte. Erbia, beraz, oso salbaia da, eta nik maite dut hori. Gero, untxiak lurpean jaiotzen dira, eta begi itxiekin. Erbiak, aldiz, begiak zabalik eta lurrazalean jaio ohi dira, erne beti. Erbiek ez dute nehoiz leku berean lo egiten, eta beren eguneroko ibilbidea kaos bat da, ez da lerro zuzena. Emak Bakia baita egin nuenean, badago mapa bat —pelikularen nolabaiteko making of-a—, erbiaren ibilerena. Neska arkitekto batek deitu dit berriki, mapa hori eskatzeko. Tatuatu egin nahi zuen bere larruazalean, eta halaxe egin du, oinetan. Orain arinago omen doa.

Erbiaren arintasuna ageri da EKE Euskal Kultur Erakundeak eskatuta dantzari buruz egin zenituen filmetan ere.

Dantza gero eta gehiago gustatzen zait, egia erran. Koreografia bat bada, eta arte eszeniko bat ere bai. EKEren enkargua oso polita izan zen, eta oso gustura aritu nintzen. Gutun zuri bat izan zen zinez, nahi nuena egiteko. Horren bidez ezagutu dut Filipe Oihanburu, esaterako, eta gaur arte. Elkarrizketa luze bat egin berri diot, Jakin aldizkariarendako, eta a ze bizitza izan duen! Bertolt Brechten, Pablo Picassoren eta Winston Churchillen aitzinean aritua da dantzan, esaterako. Pertsona errepikaezina, bukatzen ari den kasta batekoa da. Juan Antonio Urbeltz da beste bat. Horien mugitzeko manera... Zergatik nagoen beti adinduekin? Ikasten dudalako; eta ikasten gazte sentitzen naizelako.

Arintzen zaituztelako?

Arintasun fisikoa asko interesatzen zait, pisua mugitzeko gaitasunarekin duen harremanagatik. Santos Bregaña arintasunaren defendatzaile amorratua da, eta hark esaten du harri jasotzaile bati egindako lehen begiratuan «a ze indarra duen» esan ohi dugula, eta askoz interesgarriagoa dela pentsatzea: «Zein arina den harria!». Harri jasotzailea etengabean ari da erakusten harria zeinen arina den, eta hor dago magia. Teoria hori etengabe dut buruan. Ikuspuntu aldaketa hori interesgarria da. Gure artean bada mito bat, euskaldunok indartsu, trinko, sudur-handi eta alimaleko apetitudunak, denok Josechu el vasco omen garelakoa. Bada, ni noan baserrietan, pertsona argal, arin, hozbera, sudur-motz mordoa aurkitzen dut; baita buhame jitekoa ere. Barneratu egin dugu kanpotik ezarri diguten mitoa, eta gure mundua Barandiaranez eta Lazkao Txikiz ere betea dago. Eta eskerrak.

Tximeletekin hegan egiten hasia omen zara.

Bai! Bonaparteren mapa hartu nuen, eta saiatzen ari naiz frogatzen haren eta besteren antzinako zerrendetan agertzen diren ehundik gora tximeleta izenetatik zenbat bizi diren oraindik. Ikuspuntua aldatu nahi dut, baina. Ez naiz filologoa.

Entomologoagoa ote zara filologoa baino?

Entomologoa ere ez naiz, baina egin ditut entomologia ikastaroak. Diziplina asko sartzen dira proiektu honetan: aipatu filologiaz eta entomologiaz gain, etnografia, geografia... Pentsa ezazu biologia eta filologia zeinen antzekoak diren, azken «alea» eta azken «elea» harrapatzea gauza bera dira gure hizkuntzan. Beraz, buelta gaitezen sardinzarren hilurreneko distirara. Nik badut izen zerrenda zahar bat eta badakit Madotzen, duela mende erdi bat, asandioa esaten zitzaiola tximeletari, eta badakit nork eman zuen izen hori. Bada, pertsona hori bizi da oraindik, eta bisitan joan natzaio, koadernoarekin.

Koadernoarekin?

Kanpo lan koaderno bat egiten ari bainaiz. Ale eta ele guztiak sailkatzeko. Eta desagertzen ari den beste arte bat kaligrafia denez, hiztun bakoitzari tximeleta izena bere kaligrafiarekin idazteko eskatzen diot. Eta entomologoak legez, alea non, noiz, nola hartua den apuntatzen dut. Elkarrizketa labur bat ere egiten diot hiztun bakoitzari. Filologoek hartzen ez dutena da interesatzen zaidana: nor da hitz jakin baten azken zaindaria? Zergatik gorde du orain arte? Zein balditzatan?

Galdera ugari erantzun nahi duzu.

Bueno, intrusista bat naiz. Ez naiz ez filologo, ez entomologo, ez Norvegiako errege [barreak]. Nire asmoa da, koaderno hau betetakoan, bertako hitzak moztea eta orratz batekin jostea Bonaparteren mapara, entomologoen erara. Eta, filologoarenak eginez, mariposa hitza bera euskarazkoa dela uste dudala esan nezake. Pentsa ezazu zenbat intsektu izenek duten gurean hitz ama hori: mari; eta pentsa ezazu zergatik gaztelaniaz ez den hartu hitza latinetik. Hitzaren -posa, berriz, pausa-tik datorrela uste dut. Eta, soziolinguistarena eginez, esango dut gure azken hitzak erretreta etxeetan daudela. Eta, kazetariarena eginez, informante askok galdetu didatela: «Non daude gure txoriak?». Ia ez baita txoririk geratzen inguruotan. Ez txori, ez txori izenik.

Zure proiektuak badu, bistan denez, tximeleta efektuen berri.

Nirea ez da lan zientifiko bat; arau zientifiko batzuk apurtu nahi ditut. Nik ez dut erantzuna bilatzen; galderaren bila nabil. Eta, erlojuaren kontra, hitzon gordailuak hiltzen ari direlako, hilak ez badira jada. 40 bat aurkitu ditut jada. Bizkaian, Nafarroan eta Zuberoan. Gipuzkoan eta Araban hasi behar dut laster.

Zure zuzendaritzapeko laugarren eta azken Ikuspuntu jaialdia lasterrago pasatuko da. Zenbaterainoko tokia hartu du lan horrek zure bizitzan?

Handia. Pena ematen dit uzteak, Iruñean halako kultur lan bat egin ahal izatea ametsa delako enetako, baina orain hegal egiteko gogoa dut. Ez daukat argi zer egingo dudan, baina beste zerbait egin nahi dut. Jaialdiaren ametsak lau urtez iraun du. Energia guztia kentzen dit.

Ikuspunturen ostean, tximeleten proiektuari helduko diozu buru-belarri?

Bidaia edo pausa bat egingo dut, baina berehala helduko diot tximeleten kontu honi, ahalik eta azkarren. Lan nomada bat da, eta halakoak gustatzen zaizkit. Geratuko naiz libre eta pobre, eta libre eta pobre naizenean sortzen ditut nire proiekturik estimatuenak; horretan sinesten dut. Emak Bakia baldintza horietan egin nuen, eta emaitzan ikusten da. Ez dakit abantaila ala akatsa den, baina pentsatzen dudan proiektu bakarra ere ez da garestia. Ez dut fikzio bat pentsatzen ez dakit zenbat aktorerekin eta.

Indibidualismoa ere badago hor, akaso?

Bai. Baina indibidualismoa, zentzu onean. Nik dena egin nahi dut. Gailurrera oxigenorik gabe ailegatzea lortzea bezalako zerbait da. Nik hala sentitu nuen Emak Bakia-rekin. Produktorerik eta banatzailerik gabe egin eta erakutsi dut munduko bazter askotan, amaren ondoan eseri eta hark leihotik begiratzen zuen bitartean. Teknologia gure alde dago orain; lehen, ez.

Pelikula hori elitistatzat ere jo izan dute.

Pelikula egitean ez nintzen ohartu, eta gero etorri da: hor bi mundu uztartzen dira. Bata, jasoa; bestea, herrikoiagoa. Guk beti gutxiesten dugu geure burua, baina Man Ray eta euskara uztartzen ahal dira. Zergatik etorri zen Man Ray gurera, izan ere, eta zergatik grabatu zuen gure txerria, klub batean txarlestona dantzatzen geratu beharrean?

Azken hitza ageri da Eman Bakia-n, tximeletak Arintasunaz laburrean... Hari bat baduzu beti.

Egia da poesia indartsu bat aurkitzen dudala azken arnasa horretan. Baina baditut beste lan eta ideia batzuk, horrekin zerikusirik ez daukatenik, eta hori ere gustatzen zait. Baina beti badago zerbait. Gure barnean. Ikuspuntuan.