Edukira salto egin | Salto egin nabigazioara

Tresna pertsonalak
Hemen zaude: Hasiera Hemeroteka «Lehen aberri-diseinatzaileek artzaintza mitifikatu zuten»

Dokumentuaren akzioak

«Lehen aberri-diseinatzaileek artzaintza mitifikatu zuten»

Patziku Perurenak 'Goizuetako dokumentu zaharrak (1324-1918)' liburua plazaratu du, bere «mikro-mundutik» aportazio orokorrak egin nahian

Bere ‘Goizuetako dokumentu zaharrak (1324-1918)' liburua aurkeztu zuen' liburua aurkeztu zuen Patziku Perurenak Iruñean hil honen 12an. Pamiela etxearen eskutik plazaratu du. Bere «mikro-mundua» (Goizueta jaioterria eta Leitza bizilekua) ikertzen jarraitzen du, beraz, azken urteotako liburuen arrasto beretik: 'Trabukoren kantaren misterioak' (2009), 'Goizuetan bada gizon bat' (2010) eta 'Hilen xarma' (2015).
Egilea
Felix Ibargutxi
Komunikabidea
Diario Vasco
Tokia
Iruñea
Mota
Elkarrizketa
Data
2017/04/22
Lotura
Diario Vasco

–Bada liburuan atal bitxi bat. Azaltzen duzu nola garai batean esku-pilotari 'blé' esaten zitzaion.

–Goizuetan, 1825ean araudi batek esaten du: «que ninguna persona pueda jugar a Blé en el cubierto de Azoka». Ni beste gauza batzuk ari nintzen bilatzen: errebotekoak. Eta nire irudipena da, joku-modu berria zelako debekatu zela; rocka debekatu zen bezala hasiera batean. Jose Mari Oterminekin badut harremana –esku-pilotaren makrohistoria idazten ari baita– eta nik 1825eko hau bidali nionean, harritu egin zen; baina, orain gutxi esan dit askoz lehenagoko datuak bildu dituela. Aurrenekoa, oso oker ez banaiz, Elgoibarren jasotakoa 1751n, eta orain ni harritu naiz haren bleka datuokin, uste bainuen Goizuetakoa zela zaharrenetakoa. Holaxe izaten da ikerlana, sekulan osatzen ez den egia bezain iheskorra.

–'Blé' hitza anglizismoa al da?

–Nire irudituan bai, 'plaid' hitzetik datorrena. Ipar Euskal Herrian euskaratu egin zuten, eta «pleka jokatu, bleka ari» usadiokoak jasoak daude Orotariko Euskal Hiztegian ere.

–Beraz, esan liteke esku-pilota Ingalaterratik etorri zela?

–Hala dirudi. Baina nik 'blé' hitza Goizuetan noiz eta nola agertzen den besterik ez dut aztertu. Beste guzia, orain arte inork ez bezala, Oterminek argituko digula uste dut.

–Liburuaren aurkezpenekoan kexuka azaldu zinen beste ikerlari batzuen jokabidea dela eta.

–Unibertsitatean trepalari bihurtzen da ikerle izeneko irakasle asko, gora egin beharrez unibertsitatetik kanpo ari garenontzat errespetu falta ikaragarria erakutsiz; arrasatzaile batzuk dira. Nik utzi izan diet material asko, eta gero nire izena eta lana aipatu ere ez! Gainera, unibertsitateko jende horrek denbora eta patxada gutxiagorekin egiten du lan, guk baino. Justu horregatik, guk xehetasun eta erlikia gehiago harrapatzen ditugu. Gero, unibertsitateko horiek gure aurkikuntzak harrapatu eta aprobetxatu egiten dituzte, lehen esan bezala, gure erlikiak beren izenekotu eta trepatzeko. Eta unibertsitateko ikasle fin askoren lanarekin ere gauza berbera egiten dute, lotsaren zipitzik ere gabe. Eta beste kontua: unibertsitateko eta Euskaltzaindiko ikerlariek badute sarbidea, guztion dirutik egindako datu-base eder askotan, eta guk, berriz, ez. Horra injustizia ikaragarria, gero eta kirats handiagoa dariona.

–Artikulu bat publikatu berri duzu, non esaten duzun artzaintza Euskal Herrian ez dela aspaldiko kontua.

–Alvaro Aragón Ruano oiartzuar ikerlari finak esandakoarekin bat nator: 'saltus' alde honetako basoetan, ardirik ez da kasik ageri XVI. mendera arte. Are gehiago esanen nuke, ardia ez zela hemengo basoetarako egina, eta badakit ongi zer den sasiardia ere. Begien bistako dena, basoak urritu eta larre soilak ugaldu ahalean, ardia ere gailendu egin zela XVI. mende aldetik honuntz, eta aspaldi handitik zetorren behi/sarobe/unai sistema zaharra desegin. Xinpleza hori toponimiak eta euskararen tropoek berek ederki erakusten dute. Esate bateko, 'Arditurri' arrotz egiten zaio nire aspaldiko artzain belarri honi. Jakin nahiko nuke noiz eta nola sortua den... Dena dela, normala da gure lehen aberri-diseinatzaileek artzaintza mitifikatu izana, orduantxe bizi baitzen gailurrean artzaintza, eta Bilbo aldeko burgesia okituak eta Labe Garai inguruetako bizimodu latzak, nola ez hartu artzaintza «paradisu garbitzat»? Eta horri jeltzaleen beste oina, «Jesus artzaina» erantsi ezkero, nola ez joan neolitikoraino, liluraren liluraz Pirinioak Jerusalemtzat hartuz? Horregatik nago gero eta konbentzituago, beste gabe, joan den bostehun urteko eliz- eta udal-artxiboak xehero aztertzea aski genukeela, azken 120 urteotan oso zabar sinetsi eta puztu diren kontu oker asko beren onera ekartzeko. Baina gaitz honek, beste erroa ere badu: kritikarik ametitu ez duen kultur eredu hertsia, batez ere etarra, nik jainko-efektua deitzen diodana elikatu duena; hain justu, Eliza itsuen madarikatu dutenek inposatu nahi baitigute oraindik haren eredurik okerrena.

–Uste dut unaien –behien zaintzaileen– inguruan ere ari zarela lanean.

–Aspaldi eman zidaten Manuel Larramendi saria eta beti bezala luzatu egin zait lana. Nik uste aurreneko zatia udazken alderako aterako dela. 'Leitzalarreko unaiak' paratu diot izena. Izan ere, hor biltzen baitziren Baztan aldetik eta Gipuzkoako Beterritik etorritako jauntxoen behiak. Eta horrekin batera sartuko dut 'Goizueta-Leitza: zezenak plazan (1575-2015)' ikerlana ere. Eta gero, bordariena eta artzainena aterako dut beste liburu banatan. Honetaz ere, barre egin zidan jende askok, Ameriketatik sartutako artoa nik inoiz esan gabeko talo kontuekin ridikulizatu eta apropos nabarmenduz. Hor dago 'Ttipi-ttapa' aldizkariaren 1561. zenbakiko artikulua. Hemen, Euskal Herri 'jator' izateko asko falta duen jito-herri honetan, fin dabilenari egiten baitzaio barre, endemas.

–Orduan, zure tesia da, Ameriketatik etorritako artoak izan zuela eragina baserrien sorreran?

–Ez, ez da nire tesia, datuek diotena baizik, Gipuzkoako mugako Leitzaran-Urumea aldeko nafar herriotan, bai behintzat, eta Basaburu ttiki guztian ere bai. Eta nahiz ez dudan aztertu, leku gehiagotan ere halaxe izan delakoan nago, batez ere Malerreka osoa eta Bortziriak barrena Sara alderainokoan. Xabier Elosegiren lan bikainak ere halatsu salatzen baitu. Baina erne! Ezin da deus jeneralizatu. Esate bateko, Juaninazio Elosegik esana dakit, Berastegin, baserri edo herriko etxe, berdintsu izan direla legez eta eskubidez gutxienez XV. mende aldetik honuntz, eta Berastegirekin muga egiten duten Goizueta-Leitzako baserriek ez dute deus ikusirik horrekin; izan ere, 1650 aldera hasten baitira aurreneko bordariak, eta maizenik arta-lurra egiten zuten aurrena, eta hura zaintzeko eraiki gero borda, eta hori guztia egin nahi zuenak gainera, herriko etxe baten jabe izan beharra zeukan derrigor; eta gero gainera, bordari hori, legez erabat herriko etxe sortzailearen menpe gelditzen zen, ezin baitzuen ukan inolako autonomiarik ez bezindaderik. Pentsa nolako aldea, esate bateko, Nafarroan bertan Larraundik hasita harunzkoekin edo Gipuzkoako Beterri guztikoekin.

–Beraz, artzaintzak ez du deus ikustekorik baserrien sorreran?

–Zer edo zer bai, baina inork uste baino gutxiago, nik aztertu dudan alderdi honetan behintzat. Are gehiago, herri batzuetan ardi-bordak lehenagokoak dira baserriak baino. Esate bateko, 1726ko apeoan Beintza-Labaienen 72 etxejabe ageri dira, eta 108 ardiborda; etxe askok bina ardiborda zituen ordurako, eta batzuk hiruna. Baina borda horietan guztietan ez zen jenderik bizi oraindik. Badirudi jendeak herriko etxetik erabiltzen zituela. Pentsa, hortaz, zeinen berandukoa den herriotako bordari bizimodua. Inguru hartako borda horien guztien lerroburuan beti gauza berbera esaten da: «bordas o corrales de la sierra donde no avita ninguno, y solo sirven para albergue de ganado».

–Liburu honetan aspaldiko hitz batzuen esanahia argitzen saiatzen zara. Adibidez, 'mutxurdin'.

–Txillardegik lotu zituen aurrena 'motza' eta 'urdin' hitzak: motzurdin-etik, mutxurdin. Alegia, 'coño cano', eta hortik muxurdin. Nik justu alderantziz uste dut: musu+urdin izan zen hasieran, gero muxurdin, geroago mutxurdin, txeismoa bitarteko, Luzia-tik Lutxi bezalatsu. Gaztetasuna, sasoia, edertasuna adierazteko 'musugorri' bezalaxe, sasoia galdutakoa adierazteko 'muxurdin', 'mutxurdin' erabili izan da. Goizuetako oikonimian, 1750 aldera, Martin Huizi ageri da 'alias Musurdin' behin eta berriz, eta honixe zor diogu gaur Muxurdin borda oikonimoa.

–Eta 'azatz' hitzaren inguruan ere baduzu hipotesi jakingarria, ezta?

–Goizuetan beste inon ageri ez den erlikia baita, nik dakidanez: Azatzondo eta Azazgarate, elkarren aldameneko toponimo edo oikonimo bihurtutako osagarriek ederki erakusten dutena. Ikusi Orotariko Euskal Hiztegian 'azatz'-i buruz esaten dena. Horra sarobeak markatzeko lehen aztarna, ardatz edo haustarri ere izan litekeena. Baina unibertsitario eminente xitalek hori ere izorratu egin behar, 'Izazkarate' dela esanez.

–Eta 'Goizueta' hitza?

–'Goizubieta' hitzetik datorrela esan liteke. Hor dago Zubiaundi herrian, baina erne! Zubia baino lehenago ibia egon zen. Ibiak –gaztelaniaz, 'vado'–hagitz gune garrantzitsuak ziren garai batean, batez ere leku malkor eta aldapatsuotan, erreka alde batetik bestera pasa zitekeen toki bakarrak baitziren. Ez dakit inork aztertu duen, baina monografiko ederra merezi lukeela bai, Euskal Herri osoko ibion azterketa finak. Animalien pasabide gisan bakar bakarrik ez baitira gutxi: Zaldibia, Behobia, Ororbia (orein), Urdanibia (urde), Astibia (asto), Zamalibia (zamari) , Mandubia… edo Ibiur bera (Leitza-Areso), eta oker erabiliak ere ez gutxi, lehengo batean esaten baitzidan Jon Unanuek: Goierriko Idiazabal bera Ibiazabal zela izatez. Baina inguruko Loidi, Loiarte, Loitzate eta beste toponimoak lagun, uste dut ez litzakela erabat baztertzekoa Loizubieta aukera ere herriaren lehen izentzat. Ez dezala, ordea, inork pentsa neure sorterri maitea lohitu nahian nabilenik, findu nahian baizik.

–Agote hitz-motel baten kontua ere aipatzen duzu liburuan.

–Bai, harrigarria da Don Predo, Trompedo, Don Fredo izena nola hartu zuen Uhalde izeneko etxeak, 1740 aldean Baztandik etorritako Pedro Iñarrea hargin hitz-motel agota zela medio, eta nola iraun duen gaur arte. Harixe zor zaio Pellobaztanen Borda izena ere, ahoz Pilloztan Borda.

–Eta orain zertan ari zara?

–Goizuetako artxiboetatik aterako materialekin. Herri musikaz egin nahi dut monografikoa. Eta gauza bitxiak badira. Esate bateko, mutikotan aitari maiz entzundako kanta batena, 'Hiruko maio, zer afaria geniken bart!' esanez hasten dena. Nik uste berez 'Hiru komaio' behar duela –'Hiru komadreak', alegia–, Agustin Mendizabal musikologo finak ere hala uste baitu, eta hor hiru emazteki agertzen direla ikusita, ez ote diren errege kristauarena, mairuen erregearena eta merioarena ('merino', gaztelaniaz) izanen. Azken hirukote hau ongi datatua baitaukat, ez ordea bestea. Gainera, hori Goizuetan esamolde bezala ere erabili izan da: «Aze hiru komaioa!», «Hara, hemen dugu hiru komaioa!», betiere hirukotea adieraziz. Gero, ordea, Manuel Lekuonak, hitz jokoa eginez, 'Irungo maio' bihurtu zuen. Azkuek, Donostiak eta kanta biltzaile guziek ordea «hiru» jaso zuten beti. Are gehiago: errezeloa daukat Goizuetako Maio oikonimoa ez ote den izanen funtsean 'merio' sinkopatua. Hala balitz, orain arte neronek honetaz esandako guztiak irentsi egin beharko nituzke. Dena den, nire hau, hipotesi baten hasierako aztarren hutsa da oraindik; hala eta guzti, uste dut hau baino askoz hipotesi ergelagoak gailendu direla folklorista zenbaiti esker.

–Zer nahi duzu esan?

–Juan Antonio Urbeltzez ari naiz, orain euliekin ezpata-dantzan paratu nahi gaituen jaunaz. Zergatik eta, euskaldun guztiok natural demonio ezagutu eta nozitu dugun 'ezpada' intsektua, bere aldaerarik urrieneko 'ezpata' forman atzo goizean liluraz deskubritu eta fantastikoki 'ezpata' armarekin lotzea erabaki duelako. Axeri-dantzaz Japoniatik bueltan asmatu dituenekin ere ez nator bat. 'Gipuzkoa, Mairu-lur' liburuan 136-160. orrialdeetan esan zituenei buruz ari naiz. Euskaldunok azeria, endemas, 'jito-lapur' gisan erabili ez bagenu bezala. Argituko dut begien bixtako xinpleza hau ere, Erromako zubipeko azeri bataio edo azeri ezkontza sonatu horiek gure usadio eta umore ederrean ospatuz, azeri euria ari duenen batean. Edo barka: ijito bataio, ijito ezkontza edo ijito euria, esan behar ote nizun?

Patziku Perurena.

Patziku Perurena. / F. IBARGUTXI

Dokumentuaren akzioak