Lagunaren omenez, Iruñeko euskaldunen gorazarrez

Martxa onean doaz Joxemiel Bidador, Iruñeko euskaldunak pastoralaren prestakuntzak. Urriaren 10eko 17:00etan eguraldia lagun Iruñeko Burgoen plazan ikusi ahalko den emanaldia baino astebete lehenago egin dugu solas Patxi Larrionekin, eta azaldu digunez, pastoralaren liburuxkak estreinaldirako agortuta egongo direla aurreikusten dute –horien salmenta izango da ikuskizuna finantzatzeko bide nagusia–. Bidadorren laguna zen Larrion, egitasmo honetan parte hartu duten beste asko bezala, eta bere esanetan aspaldiko asmo bati forma eman diote ikuskizunaren bidez. 

“Hau berez, ia Joxemi hil baino lehen sortu zen” dio, 2010eko otsailaren 26a gogora ekarriz. Ostiral beltza Nafarroako euskal kulturarentzat: Mañuetako idazle eta ikertzaileak buruko isuria izan zuen eta larri zegoen. Lur jota zeuden lagunak gerta zitekeenaren beldurrez, eta batzuk elkartu egin ziren barrenak husteko, goizeko hiruak arte luzatu zen solasaldian. Bidadorren Materiales para una historia de la literatura vasca en Navarra liburua izan zuten eskuetan. Zer edo zer egin beharra zegoen, liburu haren egileak merezi zuen aitortza berezia.

Hurrengo asteartean hil zen Bidador, otsailaren 2an. Aste berean Artikako kultur etxea haren lagunez bete zuen omenaldi zibil batek. “Hartan parte hartu genuen gehienok parte hartzen dugu pastoralean ere, arizale edo laguntzaile gisa”. 

Pertsona polifazetikoa nola taularatu

Urteotan beste omenaldi batzuk ere egin zaizkio Bidadorri, baina honek baditu zenbait berezitasun: Iruñean inoiz ekoiztu den lehenbiziko pastorala da eta 2014ko Gerezien denboraren atzetik, Zuberoatik kanpo egiten den bigarrena. 

Beste ezohiko pastoral batek izan du eraginik gaur mintzagai duguna abian jartzerako orduan: Ederlezi, Mixel Etxekoparrek idatzi eta Nicole Lougarotek zuzendu zuen euskal ijitoei buruzko ikuskizuna Iruñean eskaini zuten iaz, Duguna dantza taldeak, Zaldiko Maldikok, Euskaldunon Biltokik eta Karrikirik antolatuta. Eta amaitu ondorengo afaritan, Bidadorren lagunen berriketa berriz iritsi zen omenaldiaren gaira. Oraingoan bai, formatua ere argi zegoen: “2014ko udarako Jon Alonsok idatzia zuen zirriborroa”, dio Larrionek.

Prosan zailduagoa dagoen idazle batentzat pastoral bat idaztea zer den galdetu diogu Alonsori, baina badirudi gustuko tokian aldaparik ez duela aurkitu: “Zortziko bertsoak dira eta pareetan errima daukate, hartara jarriz gero egin egiten duzu”, esplikatu du. “Beste pastoral batzuetako testuak ikusi ditut eta, adibidez, aitzin pheredikiko lehen bertseta hitzez hitz hartu dut beste obra batetik. Horrelako keinuak badaude: kopla modukoak direnez gero, Arestiren bat ere sartu dut”.

Testuaren beste zailtasuna, Bidadorren aurpegi ugariak erakustea. Idazlea, filologoa, ikertzailea, dantzaria, irakaslea, euskaltzalea, Baternaingo alkatea, bi alabaren aita... Bizi izan zen 39 urteetan nekaezina izan zen, hain ibilbide oparoa bi ordu inguruko lan batean jasotzea ia ezinezkoa da. Eta Bidadorren heriotza memorian hurbil egonda, egokitzapenak ere egin dituzte. “Pastoraletan sujeta aspaldiko pertsonaia izaten da eta norbaitek antzezten du. Guk ez genuen nahi norbaitek Joxemiren papera jokatzerik, arrisku handia zegoen, bai ikuslearentzat, baita hori egingo zuen antzezlearentzat ere; konpromiso handiegiko lana izango zen. Azken finean, duela bost urte baino ez zen gertatu Joxemirena”. 

Zuzenean antzeztu ordez, narratzaile bat edukiko du pastoralak, aldizkari honetako Pertsonaia atalean Reyes Ilintxetak elkarrizketatu duen Mintxo Garaikoetxea. Beraren bitartez, zeharka kontatuko dira Bidadorren askotariko alderdiak. “Gauza batzuk kanpoan geratu dira hala ere. Batez ere sortzaile, literatur kritikari eta dantzari lanek ematen diote haria”.

Ezohiko pastorala

Aritz Ibañez eta Ihitz Iriart arduratu dira obraren zuzendaritza artistikoaz eta hasieratik ikusi zuten ez zuela zentzu handirik Zuberoako pastoral bat bere horretan Iruñean egiteak. Baina, era berean, antzezlan mota honek baditu istorio-kontatzeko ezaugarri interesgarriak, diziplina artistikoak uztartzeko aukera adibidez. Oinarri-oinarrizko elementuak hartu dituzte urriaren 10eko ikuskizunerako beraz, Ibañezek azaldu duenez. “Bi talde antagonikoren artean gertatzen den istorioa, koblaka, eta tartekatuz kantua, antzerkia, dantza eta musika: hori dago gure pastoral honen funtsean”. 

Zintzoen eta gaiztoen mundu dualista aurkeztuko zaigu, hori bai, normalean egin ohi denaren guztiz kontrara. “Pastoraletan khirixtiak izaten dira onak eta türkak gaiztoak. Gure kasuan, Nafarroan orain arte agintean egon direnak oso kristauak omen direnez [barre egin du], erabaki genuen gaiztoak kristauak izanen zirela; eta euskaldunok berriz, türkak”. Beste zenbait “lege” ere hautsi dituzte, adibidez, agertokian sartzeko eta ateratzeko modu batzuk; edo artzainak eta aingeruak derrigorrez agertu beharra. Kontatzen den istorioa Hiri Buruzagiko euskaldunen imaginariora egokitzeko asmoz hartu dituzte erabakiok. “Batzuentzat agian sakrilegioa izango da, baina istorio honek ez du halakoen beharrik, eta beraz ez ditugu sartu”.

Dantzei dagokienez, neurri berdinean berrikuntzak eta pastoraletan ohikoak direnak: satan dantzak, adibidez, Zuberoako maneran plazaratuko dituzte, “berdin-berdin”. Baina horiez gain, Bidador San Lorenzoko danzanteetan ibili zenez, haiek ere gonbidatu dituzte jelkhaldi batean. Eta Tuterako erraldoiak ere bai: “Bals bat dantzatuko dute, bere garaian Tuterako gaiteroek Joxemieli eskaini ziotena”.

Iruñeko euskaldunei gorazarre, aldaketa giroan

Lau kantuk osatzen dute pastoralaren alderdi musikala. Jean-Louis Davanten hitzak ditu batek eta Mixel Etxekoparren doinua; propio sortu du Etxekoparrek beste bat, hitz eta doinu, eta gari koloreko Euskal Herriaren bindikazioa dela diote entzun ahal izan dutenek; proiektu honen bultzatzaile nagusienen artean dagoen Kike Diez de Ultzurrunen letra bati Ermuako doinua erantsi diote hirugarren piezarako; eta Etxamendi eta Larralderen Otsagabian jotari hitz berriak jarri dizkio Fernando Reyk laugarren abestian.

Parte hartzaile askoren laguntzarekin lortuko dute pastorala estreinatzea. Eta badirudi partaideek beren burua ispiluaren aurrean ere jarriko dutela, ikuskizunaren tituluan bertan igartzen baita Bidadorrez gain, urtetan Iruñeko euskalgintzan aritu diren lagunak ere omendu nahi dituztela. Haiei esker gertatzen ari da Nafarroako “beste” aldaketa, erakundeetan agitu denarekin lehiatu dezakeena, titularretan ez bada, bai behintzat eguneroko bizitzan eta, zalantzarik gabe, ikuskizun honen prozesuan. “Ehun lagun inguru aritu gara honetan, eta denak gara euskaldunak”, azaldu du Larrionek; baita puntualizatu ere: “Ez arizale eta musikariak bakarrik, zurgina, igeltseroa eta abar ere bai”. Hasi eta buka euskaraz, duela zenbait urte ezinezkoa zena gertatzen ari da. 

Bidadorrek Mariano Mendigatxa bidankoztarraren sindromeaz idatzitako poema etortzen da gogora hori ikusirik: ez mohikano, ez azken euskaldun. Mendigatxak eta Iruñeko euskaldunak ardo bat eskatzen du. Edo bi, gonbidatuko lukeenak konpainia ona eskainiko balio. Urriaren 10ean izango da horrelako tratuetarako aukerarik.

Beste ezohiko pastoral batek izan du eragina Iruñekoaren erditzean: euskal ijitoei buruzko Ederlezi Iruñean jokatu ondoren animatu ziren Bidadorren lagunak

Ehun lagun inguru aritu dira pastorala prestatzen, denak euskaldunak. Duela zenbait urte ezinezkoa zirudiena lortu du ikuskizun honen prozesuak.

Joxemiel Bidador idazle, ikerlari eta dantzaria, San Lorenzoko danzanteen arropekin jantzirik. (Patxi Larrionek utzia)