Irisarriko kabalkada, arraileria, kritika eta irria

Irisarri herria aspalditik biziki atxikia izan zaio kabalkada-toberari, eta horren lekuko baditugu testu idatzi eta ahozko testigantza franko. Aitzineko bi mendeetan, herritarrak irri egiteko eta kritikak entzuteko irrikan zeuden, eta bai Irisarrin, bai beste edozein herritan, horrelakoak antolatzen zirenean, jendea multzo handitan hurbiltzen zen. Tobera trangresioa zen, hau da, gizarte hertsi eta estu baten arauez barre egiteko zirrikitua. Egun ere, horrela dela erranen nuke nik.

Irisarriko tobera zaharrak

Jean-Michel Guicher ikerlariak idatzi zuenez, Irisarrik ospe handia izan zuen kabalkadak eta toberak antolatzen, denbora gutxian tobera franko jokatu baitzituen: 1883an, 1914an, 1921ean eta 1928an.

Dirudienez, tobera-munstra horiek entzutetsuak izan ziren eta haien kritiketan nornahi, agintariak eta apezak barne, astintzen zituztenez, batzuen irria eta besteen ezinikusi handia eragiten omen zituzten. Hori dela eta, inguruetako herrietan, apezek, haien predikuetan, honako aipamena egiten zuten Irisarrin kabalkada-tobera bat antolatzen zen aldiro: «Gure Jinkoak libra gaitzan ifernuko garretatik eta Irisarrira joatetik». Hala eta guztiz ere, ez du ematen herritarrak apezen errana betetzeko prest zirenik, zeren eta, 1937an, Irisarriko azken tobera tradizionala antolatu zutelarik, jende oldea hurbildu baitzen Nafarroa Behereko herrira. Orduko kronikek kontatzen digutenez, 3.000 pertsona inguru hurbildu omen ziren, Irisarriko plazak eta karrikak betez.

Tobera herriko plazan jokatu zuten eta 200 bat gizonek parte hartu omen zuten, tobera tradizionalean emazteek ezin baitzuten parte hartu. Tobera hartan azaldu ziren emazteki guztiak emaztez jantzitako gizonak izan ziren. Gaur bitxia iruditzen bazaigu ere, tobera egin ahal izateko herriko jaun erretorari baimena sosez erosi behar izan zioten.

Kabalkada Zelai auzoan hasi zen, eta hortik plazara abiatu zen. Karroza batean jujea eta abokatak zihoazen eta bigarren orga batean koblakariak. Jakin badakigu 1928ko toberan koblakariak Eiheralarreko Larramendi eta Luhusoko Larralde izan zirela, eta 1937koan berriki zendua zen Larramendiren semea eta Larralde. 2012an, orduan 89 urte zituen Henri Haran irisartarrak kontatu zuenez, azken tobera hura jokatu zenean 14 urte zituen. Muttikoa zenez, ez zioten utzi parte hartzen, baina hala eta guztiz ere, gogoan zuen toberako gaietako bat emaztea zafratzen zuen gizon baten ingurukoa zela.

Iduriz, herriko plaza jendez mukuru egon zen eta horietako asko bertako zuhaitzetara igo omen ziren, kabalkada-toberak hobeto ikusi ahal izateko. Jorratutako gaiek eztabaida handia piztu omen zuten bertara hurbildu zirenen artean, baita liskarrak eta kalapitak ere. Azkenean, ukabilkadaka bukatu omen zuten.

2012ko tobera modernoa

Iparraldeak jasan behar izan zituen bi gerla handiek lurraldea mutil gazterik gabe utzi zuten, gizartea arrunt aldatu zen, eta pasatu behar izan ziren urte franko berriz belaunaldi berriak horrelakoak antolatzen has zitezen. 75 urte beranduago, hau da, 2012an, Irisarrik bere lehen tobera-kabalkada modernoa antolatu zuen, eta arrakasta handiz, berriz kabalkadaz gozatzera joandako herritarrez Irisarriko plaza, karrikak eta harmailak mukuru bete baitzituzten.

Tobera hori Jean-Michel Nobliak idatzi eta zuzendu zuen, eta horretaz gain, bera izan zen arduradun nagusia. Haren inguruan lan-talde zabala aritu zen, urte betez, gainerako atal guztiak antolatzen. Aipa genitzake dantza errejentak izan ziren Laurent Hariñordoki eta Cristinne Urruti, kantu arduradun izan zen Jean Paul Hiriart, eta dantza doinu berriak eta azken kanta prestatu zituen Laura Bide anderea.

Bi tobera-munstra izan ziren. Lehena uztailaren 8an, igandearekin, eta bigarrena uztailaren 14an, larunbatarekin. Lehen saioan 2.000 ikusle inguratu ziren eta bigarrenean beste hainbeste. Bi  saioetan arrakasta ikaragarri handia erdietsi zuten. Bidea zabaldu zuten, geroan, Irisarrin, belaunaldi gazteek horrelako tobera-kabalkada berriak egin zitzaten.        

Aurtengo kabalkada

Aurten, hau da, azken kabalkada jokatu zutenez geroztik hamahiru urte beranduago, irisartar gazteek kabalkada berria jokatu dute. Lehen saioa uztailaren 13an izan zen eta 19an bigarrena, eta biak jendez mukuru izan dira. 3.000 ikusle bakoitzeko. Bildu izeneko gazte elkarteak antolatu du kabalkada berria, herritar aunitz herri proiektura erakarriz. Orotara, 140 dantzarik hartu dute parte, 19 arizale edo antzerkilarik, 16 musikarik eta 30 kantarik. Horiez gain, antolatzaile, dendari edo jostun (15 bat inguru), eta beste laguntzaile frankok. Herri mailako ekimena izan dela erran daiteke.

Antzerki-idazle eta taula zuzendari Jean-Marie Oillarburu izan da, musika sortzailea Ekhi Lanbert, Maialen Errotabehere kantu-eramaile, eta Dorothée Diratxete, Peio Dujol eta Alaia Irazoki dantza sortzaileak. Lehen saioan Mizel Mateo eta Amets Arzallus izan ziren bertsolari, eta bigarrenean, Maialen Lujanbio eta Patxi Hiriart.

Ni bigarren saiora hurbildu nintzen, uztailaren 19an, larunbatarekin. Kabalkada 17:00etan hastekoa bazen ere, 16:00etarako harmailak betetzen hasiak ziren, eta 4:30erako arrunt beteak. 3.000 pertsona inguru ginen kabalkadaren aiduru. Bostetan, ttanko, hasi ziren arizale guztiak plazara iristen: bi zaldizko buruan, batek Irisarriko bandera eta besteak ikurrina eskuetan zutelarik. Horien ondotik zanpurrak eta makilaria, dantzariak, arizaleak, kantariak, bertsolariak eta musikariak. Tropa ederra, jantzi eder eta koloretsu franko.

Plazan sartu orduko bi itzuli eman zituzten, ohiko musikaz, eta dantzatuz. Berehala hasiera eman zioten lehen ekitaldiari. Dantzariek Antxingorrak dantzatu zuten eta Maialen Lujanbio eta Patxi Hiriart koblakariek giroa berotu zuten; ondoren, jaun jujearen etorrerarekin, jokoari bide luzea egin zioten. Osora lau ekitaldi izan ziren. Dantzariek Teilagorri, Kattalina, Euskaldunak, Sorginak, Dantzaluze… eta beste dantza aunitz airoski dantzatu zituzten. Lau ekitaldietan umorea, kritika, arraileria eta publikoaren etengabeko irriak errepikatu ziren, behin eta berriz. Tokian tokiko gaiak eta kritikak egin zituzten, irisartarren irri algara handiak sortuz. Espekulazioa, laborari-lurren suntsiketa, masa turismoa… izan ziren gehien jorratu zituzten gaiak.

Trump, Putin eta Netanyahu, plazara

Azken ekitaldian, berriz, plazara Trump. Putin, Netanyahu… eta beste horrelako gobernuburu aberats eta ziztrin agertu ziren plazara, dena larderia eta dena espantu. Batek Groenlandia erosi nahi zuela, besteak palestinarrak mundu azaletik desagerrarazi nahi zituela…  Ekitaldiaren bukaeran, jujeak pertsonaia horien kontra jo zuen, hiltzaile eta genozidak zirela erranez, eta segidan, herritarrek zoritxarreko pertsonaia horiei ximendua bota zieten, eta hura idortzean, harrizko bihurtu zituzten. Publikoak txaloaldi luze-luze eta hunkigarri batez erantzun zuen. Gero gerokoak: bertsolarien agurra, azken dantzak, azken kantua eta abiatzeko ohiko itzuliak. Arizaleak plazatik ateratzen hasi zirenean, 8:15ak ziren. Gero, kanpoan, izan ziren jan-edatekoak, ohiko taloak, musika eta dantza-jauziak. Beraz, hurbildutako asko han gelditu ziren, goxo-goxo, gauerdira arte.

Egun bikaina, kabalkada ederra, ongi antolatua eta ongi jokatua, publikoak izugarri maitatu zuena. Bertsolarien lana bikaina izan zela aipatu beharra dago, eta dantzariak eta kantariak ere izugarri ongi aritu izan ziren; antzerkilariek publikoa bete-betean bereganatzen jakin zuten. Hitz laburrez erranik, kabalkada bikaina izan zen. Irisarrik erakutsi du, berriz ere, kabalkada-tobera kontuetan trebezia handia duela.

Buka dezadan artikulu hau Beñat Larramendik egin zuen azken kantua lerro hauetara ekarriz, irisartarren nahiak eta nortasuna ederki laburbiltzen dituelakoan. Atxiki kultura! izena du.


                               Ederki antolatu, gauzak Irisarrin,
                               dantza, bertsu ta soinu, ere zirtzilekin.
                               Gazte ta adineko, denak elgarrekin,
                               kabalkada daukute xoragarria egin.

                               Antzerkilariak hor, gauzen jorratzeko,
                               ez dute gai bat ere, bazterrian utziko,
                               igorri baitituzte, gatz, biper ta piko,
                               agian nehor ez baita, hortaz gaitzituko.

                               Har dezagun, osorikan plazerra,
                               izan baita biziki ederra,
                               euskara ezarriz, bai plazara.
                               Atxiki, atxiki gure kultura!

                               Zaldizkoak baziren, ederki apaidurik,
                               kolore guzietan, dantzan gibeletik,
                               musikari segituz, airatzen gogotik,
                               elkartasun handian, kurritzen errotik.


                               Anitz parte hartzaile kabalkada huntan,
                               Irisarri ezarriz, arras ohoretan.
                               Miresgarri izan da bihotz guzietan,
                               gazteriari esker, bai xoraturikan.

                               Har dezagun, osorikan plazerra,
                               izan baita biziki ederra,
                               euskara ezarriz, bai plazara.
                               Atxiki, atxiki gure kultura!

                               Elkartasuna zinez da herrien azkartu,
                               euskara behar dugu ahalaz mintzatu,
                               interesa emanez kulturari lotu,
                               kabalkadarekin ditzagun segitu.