Inauterietako hitz libreak

Inauteriak bizitzeko mila manera badiren bezala, erreferentzia parrasta bat balia daiteke horien aztertzeko. Nondik begiratu nahi den, eta zeri. Francois Rabelais idazle frantsesaren obra aztertzen duen Mikhail Bakhtinen liburua horietarik bat da, nahiz Libertimendua eta Maskaradak aipatzen hasteko ez bortxaz ohikoa izan. Francois Rabelais-en obra eta kultura herrikoia Erdi Aroan eta Berpizkundean (jatorrizkoa frantsesez) liburuaren ardatza da Rabelais-en obra kultura herrikoian kokatzea. «Plaza publikoaren hiztegia, besta herrikoiaren forma eta irudiak, banketea, gorputzaren irudi groteskoa, gorputzaren eta materialaren apala eta Rabelais-en garaiko erralitatea» aztergai ditu.

Badu zentzua inauterietako libertatea aipatu nahi delarik gogoan hartzea noiznahi eta forma anitzeko besta herrikoiak askatasun eremu zirela, botere desberdinek onartuak. XVI. mendean adibidez, Bakhtinek idazten duenaz, Frantziako hainbat hiritako (besteak beste, Amiens eta Chaumonteko) inauteri giroan, «deabrukeriaren interpreteei, deabruei, agerraldi egunean eta, batzuetan, aitzineko egunetan ere onartzen zitzaien hiri eta herrietan beren jauntsietan korritzea». Beren inguruan «neurrigabeko inauteri giro librea sortzen» zela gehitu du. «Deabru» horien lege urratzeen ondorioz, delibero bereziak ere hartu ziren gerora, beren rola jokatzeari mugatuz onartzen zitzaien askatasuna.

Donibane Garaziko gazteen libertimendua, 2016an. © Eric Taillefer

Toberak, Karrusa, Asto Lasterrak… Euskal Herrian ere ez dira eskas izan gai jakin batzuen aipatzeko herritarrek erabili izan dituzten antzerki formak. Gaur egun, libertimendu eta maskaradetako plazetan hitza zentroan mantentzen da. Libertimenduen berpiztearen artisauak, Antton Lukuk, bertsoa.eus atarian ikusgai den hitzaldi batean aipatzen du Kabalkadak dantzariek bakarrik osatzen zituzteneko garaian ere hitzaren garrantzia agerikoa zela: «Nik beti ezagutu dut ‘Kabalkada’ izena, eta ez ‘Libertimendua’. Baina Donibane Garazin aski da ‘Libertimendu’ hitza erratea zaharren gogoa pizteko horrek erran nahi baitu bertsolariak izanen direla». Bertsolariekin hitza, hitzarekin zirtzilak.

Bertsolaria eta zirtzilarena, bi rolak bete ditu Elixabet Etxandik libertimenduetan. «Nik atzematen dut libre garela, zeren eta lehenik gaiak guk ditugu hautatzen. Elkartzen ginen urrian eta aipatuak genituen beharbada 80 gai, baina denetarik: biziki lokalak eta mundu zabalekoak… bereizten dituzu, baina aski libro izanez, ez da politikoki zuzena izan behar». Makeako libertimenduan idazle eta antolatzaile lanetan ari da Xan Berterretxe, eta, bere ustez, gai batzuk ez dira aipatzen «garena garelako: klase ertaineko gazteak, gure determinatzaileekin. Eman dezagun migratzaile batek ikusi balitu eman ditugun jokoak [Makeako libertimenduan] segur erranen lukeela zentsuratu garela eta gauza anitz ez ditugula erran». Arrisku bat ikusten du hitza plazara eramatean: «Iduri zait inpaktua falta dela. Zentsuratzen garelako edo erraten ditugunak ez ditugulako forma egokian erraten. Argiki, batzuetan zerbait falta da hasteko».

Bolantak eta zirtzilak, gorriak eta beltzak. Zuberoako maskaradetan, hitzaren lekua mantendu da belaunaldiz belaunaldi. Beltzen artean, kauteren taldean, Kabana Handia hitzaren jabe da bere prediku denboran, igandez igande eta herriz herri arrailerian aritzeko. Askatasun hori desberdin baliatu izan da haatik garai desberdinetan. 2010ean, herritar batzuen bizi pertsonalak errespeturik gabe aipatu zituelakoan, urte hartako Kabanak kritika gogor eta biziak jasan zituen. Ez zuen hura ikusi, baina Berterretxeren ustez, ikusleak «botere abusu» gisa har lezake libertate hori: «Predikua egiten duelarik xintxikatzen ahal ditu plazan diren guztiak bi hitzez eta nehor ez da menturatuko isilaraztera». Baina beste gisaz ere ikusten du: «Gertatzen delarik, izugarriko polemikak sortzen dira, baina ez da sortuko polemikarik maskarada batean kamutsak baitziren, alta hori da egiazko eskandalua: deus ez delarik erraten plazan».

2012ko maskaradetan, Gamere-Zihigako Kabanaren predikua. © Allande Sokarros

1922an sortu eta 2015ean zendu zen Ferdinand Morot sohütarrak, Maddi Oihenarten galderei erantzutean 2013ko elkarrizketa batean (mintzoak.eus atarian ikusgai da), bere garaiko kauter jokoak azken urteetakoei konparatzen zituen: «Lehengoek ere joko ederrik egiten zuten, baina oneski oro. Orain izan dira prediku elibat… izugarri gaizki atzeman ditut nik. [Kabanak] Zernahi erraten zien herritarrei». Ez da errana gorago aipatu polemikari erreferentzia egiten ziola, baina baliteke baietz. Alta, afera hori baino zenbait urte lehenago izan ziren borrokak ere, herri batzuetan, Kabanak erran zituenak bazterrak harroturik.

Irria lehengai
Erdi Aroko umorearen kontakizunean, Bakhtinek dio «Kultura klasikoan, seriosa ofiziala [dela], autoritarioa, biolentziari lotua, debekuei, murrizketei lotua». Irria berriz «egia herrikoi eta ez ofizialari lotua». Gaur egungo inauteri forma desberdinetan (kaskarotak, libertimenduak, santa ageda) kantari ibiltzen da Ortzi Idoate: «Irria abantzu osagai bakarra dela erranen nuke. Beti saiatzen naiz jendearen esperoari erantzutea, inauterietan hori galdegiten du jendeak».

Bertsolariak, urte osoko plazetan baliatzen du hitz librea elkarrizketatu hiru bertsolarien ustez. Patxi Iriart Donibane Garaziko libertimenduan ari izan da urteetan. «Egia ariketa espezifikoa dela eta ez dela beti erresa bertsolariarendako. Ez da beti erresa esketx bat baino irrigarriago izatea. Zaila da gaia hobeki tratatzea, orduan behar da aldi oroz boz bat atzeman». Iriartek, bestalde, nahiz ez osoki argitu, gogoetatu du bertsolariaren papera zein den: «Zirtzilak badoazelarik urrunegi, bertsolariak ekartzen du zentzura, edo batzuetan bertsolaria badoa zirtzilak baino urrunago. Haien eta gure arteko dialektika bat da».

Hitz librearen «marra gorria» faktore desberdinek baldintzatzen dutela diote bertsolariek. Libertimenduarekin parekatuz, Elixabet Etxandiren hitzetan, Santibaten «arras beste giro bat» izaten da: «Enetzat, zirtzilen gailurra da: dena zikin, dena bortitz. Bertsolariek ere giro hori segitzen dute. Gu filtrorik gabe ari izan ginen, zinez gabe. Ez da plaza bat, ez da publiko bat zuri so, ez da kamerarik. Ostatuz ostatu egiten dugu, denak maskatuak, gainera beharbada ez dakizu nor den zure ondokoa badituelako ez dakit zenbat ikatz estaldura aurpegian, oihal bat… Dena erraten ahal duzun giro bat da».

Elkarrizketatu hiru bertsolariak ezagunak dira inauteriez kanpoko plazetan ere ahoan bilorik ez dutelako. Ortzi Idoatek, halere, beste parametro bat gehitzen du: «Bizian bezala eta bakoitzaren pertsonalitateari loturik ez duzu denekin berdin hitz egiten, ez umore bera erabiltzen. Beti saiatu behar da jendea ez gaitzitzen. Horretan saiatzen naiz, baina ez beti».

Libertatearen mugak
Inauteria hierarkiak uzkailtzeko garaiak direla erran ohi da. Bakhtinen aipamenetan, botere publikoek libertate hori eman izan die herritarrei Erdi Aroan, Rabelais-en idatziek ukan zuten hedapena lekuko.

Haatik, muga batzuk gainditzeak ondorioak ukan ditzakeela frogatzen dute bi gertakarik. Donibane Lohizune eta Ziburuko 2016ko inauterietan San Pantzar Aillet apezpikuaren figura izateak harrabotsa egin zuen. Elizako pedofilia kasuak gordetu zituelako epaitu eta erre ondotik, sare sozialetan kritikak jasan zituzten antolatzaileek. Sud Ouest egunkariak zundaketa bat ere egin zuen «polemika» aipatzen zuen artikuluaren segidan, bozkatzeko hautuen artean ondokoa ezarriz: «Erligio ordezkari baten kontrako eraso larria da. Aldi honetan, antolatzaileek mugak gainditu dituzte». Bozkan parte hartu zuten irakurleen %59 horrekin ados ziren. Halere, bazterrak lasaitu ziren segidan ez antolatzaileek ezta baimena emana zuen Herriko Etxeak ere ez baitzuten ihardetsi.

Maulen, berriz, 2004ko inauterien ondotik, Pitxu gaztetxeko gazte bat epaitua izan zen, besta batzordeak antolatzen duen karro desfiletik atera eta lagunekin gendarmerian gelditu zirelarik «polizia iraintzea» egotzi ziotelako. «Karroa antolatua zen, baina gendarmeria aitzinekoa zernahi izan zen, anarkia hutsa», oroitzen du gazteak irri artean. Hedexuriek auzibidea irekitzea «gaztetxearen dinamika hausteko saiakera bat» zela sinetsia da. Dena den, Thierry Truffaut inauterietako adituak gaztearen defentsan parte hartu zuen auzitegian, inauterietako «askatasuna garrantzitsua» zela adieraziz. Gibelapenarekin 500 euroko isunera zigortua izan zen gaztea.

Libertatearen mugak gainditzea arrisku bat da, baina mugatik urrun gelditzea beste bat, beharbada. Hala uste du Xan Berterretxek, maskaradak eta libertimenduak zaku berean sartuz: «Ez bada joaten gai minberen xerka, inpaktua ez da lortzen».