Dokumentuaren akzioak
«Hegoaldekoek uste dute paradisu batera etortzen direla Zuberoara»
Patrick Queheille, "Kanpo"
Hegoaldeko jendeek uste dute Zuberoa
magikoa dela, iraganekoa. Ez! Zuberoa beste eskualde guztiak bezala
bizi da: ahal den bezala, sosaren arabera -sosa baita, nonbait, nagusi
dena-, eta gazteek aurkitzen duten lanaren arabera. Herriko bizia
horretan loturik da. Eta, gero, kultur sailean, bizi azkar bat, bai
pastoralaren bidez, maskaradaren bidez, edo jai berrien bidez.
Jai berriak?
Bai, zeren eta jai berri anitz sortzen
baitira urte oroz. Bat edo biga baitira, herrietan, beti! Zenbait
berrikuntza baita kultur sailean urte oroz. Oiherko trajeria,
pastorala, manera berezi batez emana izan da Ahuzkin. Horrek du emaiten
indar bat gure kulturari, zeren heltzen baitira lehengo ohituren
atxikitzera, pastorala eta maskarada lehengo ohitura baitira, eta
heltzen baitira sorkuntza berrien ezartzera, artean. Eta horrek du
indar berezi bat emaiten, ene ustez.
Zuk ere baduzu parte jai berrietan. Zuk zuzentzen duzuna da Antzina pika ikuskaria. Hirurogeita hamar dantzari gazte, lanean.
Bai. Hirurogeita hamar dantzari, hamar edo
hamabost musikari, teknikaren aldetik beste hamar bat jende... orotara,
ehun bat arizale. Aitzindari elkartearen federakuntzarekin egiten dugu
hori.
Urriaren 28an, San Simon eta San Juda. Ilunarekin eginen duzue. Gau-ainarak bezala. Saguzarrak.
Izanen baitira argi-jokoak estradoaren
gainean. Gero, lau-bost aldiz emanen dugu Hegoaldean: Getxon, Amurrion,
Arrasaten... hiru horietan segur da. Gero, agian, menturaz,
Hondarribian, eta Iparraldean, kostaldean, Miarritzen.
Badakit ez duzuela bospasei emanaldi horiek baino gehiago eginen.
Ez da posible, zeren eta hirurogeita hamar
dantzari horietan badira Zuberoako hamalau herrietarik etortzen
direnak. Horiek gauza asko egiten dute: bai kirolean, kultur munduan,
estudioak, lanak edo beste. Ez da posible urte batez edo bi urtez
horien begiratzea gauza bati buruz. Ezin da. Horretarako dugu erabaki
hasiera-hasieratik sei hilabeteren barne egin eta emanen genuela.
Helburu bezala hartu dugu ikusgarri horren egitea, Zuberoako dantzari
ororekin, baina gela baten erosteko Maulen, dantza-gela baten egiteko.
Gela hori izango litzateke Xiberoko Botzaren gainean den gela.
Hegoaldeko udalekin izan zarete harremanetan. Laguntza gehiago ez duzue galdeginen gela horren erosteko?
Bai. Galdegin dugu.
Eta?
Badugu laguntza Udalbidetik. EAJ-EAko
udalbiderekin harremanetan sartu gara. Laguntza ukanen dugu. Aski? Beti
nahi genuke haboro, gehiago, baina ontsa da.
Xiberotarra, jende xehea, oharturik da gai hauen gainean, ala elite batentzako ari gara?
Jende xehearendako. Aitzina pika
ikusgarria, adibidez, denek badakite ari garela horren antolatzen,
zeren eta hamahiru edo hamalau herritako gazteak biltzen baititugu, eta
horiek aipatzen dute beren herrietan.
Hamalau urtetan hasi zinen dantzan eta orduan zen zugan piztu...
Fedea.
Hara!
Hori da, egiazki hori da, fedea. Eta fede
horren txinka pizteko, agian, dantza taldean aurkitu nuen. Sei mutiko
ginen taldean eta batek izugarrizko xiberotar euskara aberatsa hitz
egiten zuen. Eta hitz egiten du, beti. Poio Pinque. Dantzari ohia da,
Barkoxen berean bizi dena. Horrek bazuen egiazki aberastasuna ahoan.
Hegoaldean ginelarik, edo Iparraldean, dantzan, kantuan edo edozein
euskaltzale bestetan, berak hitz egiten zuen trankil, lasaiki. Ez zuen
batua ezagutzen baina hobekien heltzen zen jendeengana. Horrek,
nonbait, nahikunde azkar bat piztu zuen ene baitan, manera horretan
mintzatzeko jendeekin.
Dantzaren bidez piztu zen «fedea» zugan eta, egun, bide horretan ari zara Aitzina pika ikusgarriarekin. Baina maskaradak eta pastorala ere barnean dituzu. Ez dakit mundu arras diferenteak diren...
Enetako ez. Xerkatzen baduzu barnetik,
maskaradak, pastorala edo kultur sail osoa, oso diferent dira baina
badituzte zenbait ezaugarri komunak; batetik, mintzajea, eta bestetik,
sozial arloan indartsu diren ezaugarriak, zeren eta balio baitute
jendeen biltzeko eta komunikatzeko, bai eta belaunaldien artean ere,
erran nahi dut gazte eta gehituen artean. Bestalde, kultur ikusgarri
horiek kultur mundua zabaltzen dute, mundu desberdinetako kulturetara.
Zure kultura ezagutzen duzularik, maite duzularik, joan behar duzu
ikustera nola diren Hego Ameriketan, Errumanian, Irlandan edo
Kortsikan. Ez da mundu hertsia. Enetako ez.
Pastoralean garelarik, badira kristïak, tturkak, satanak... eta badira dantzariak, pastoral ikusleak bereziki maite eta txalotzen dituenak.
Bai, herri orotan izan baitira dantzari
ohiak eta ezagutzen baitute Zuberoako dantza. Baina, dantzarien
ikustez, so egileek sentimendu azkarrago ukanen dute maskaradetan.
Maskaradak baitira dantzariendako goi-mailako gauza bat, eta ez agian
pastoralak.
Ohar bat, Patrick. Ari dira dantzariak pastoralean eta, albotik, jendeek erranak: «To, neskak dituk mutilen dantzan ari!».
Guk hirurogeita hamar dantzarietan laurden
bat dugu mutil, bestea neskak. Ohartu gara, duela hamabost-hogei urte,
Zuberoako dantza desagertuko zela neskatilak ez baziren hasi dantzan.
Lehen, duela berrogeita hamar urte, neskatilek debekaturik zuten,
Zuberoako dantzen ikastea. Mutikoek baizik ez zuten ikasten. Mutiko
asko bazen, eta hoberenek baizik ez zuten dantza egiten. Erran nahi du,
eman dezagun etsenplu bezala, Barkoxeko herrian hirurogei mutiko ttipik
ikasten zuela lehen urratsak egiten, eta gero, bost edo sei baizik ez
zirela ari. Hoberenak, zeren pasta anitz baitzen, mutiko anitz. Zinez
diferente da orain. Zer hagitu da? Mutikoek utzi dute dantza futbolean
aritzeko, mendian ibiltzeko edo beste zenbaiten egiteko. Mutiko horiek
dantzetarik desagertu dira eta neskatilak hasi. Eta hamar edo hamabost
urtez neskatilek ez bazuten atxiki, egun ez litzateke hainbeste
dantzaririk. Azken zazpi-zortzi urtetan mutikoak berriz etortzen dira
dantza eskoletara eta baditugu, arra, mutikoak eta neskatilak
elkarrekin ari. Hori da egungo egoera.
Horregatik so egile haien arrengura, «neskak mutilen dantzan ari».
Ez badago mutilik neskekin egiten duzu! Nola behar zen egin!
Gure alderdian jende askok entzun zuen lehenbiziko aldiz Zuberoa...
Lertxundi.
Nik baino lehen esan duzu: Benito Lertxundi.
Ni haur nintzen orduan. Uste dut Zuberoa
laudatu duela. Hasieran, Etxahun eta hemengo kantore zaharrak berriz
plazaratu ditu, baina ez Zuberoan baizik, baina bai zazpi
probintzietan. Lehena zen horretan. Gero, Imanol ere bai. Eta beste.
Lertxundik indar bat egin du bai kantoreen hedatzeko, xiberotar maneran
eta folk amini bat ezartzen, horien plazaratzeko, eta jendeek gustuko
zuten. Maria Solt, Atharratze jauregian... Euskal Herri osoan ezagutu
dira, baina garai hartan, hura hasi delarik, jendeek ez zituzten
ezagutzen batere. Alde horretatik, ondo ikusten dut. Beste aldetik,
horren ondotik, Hegoaldeko jendeek uste dute xiberotar denek kantatzen
dutela, baina ez da hala. Zuberoan, beste eskualdeetan bezala, badira
kantariak, eta kantari ez direnak. Denetarik bada. Lertxundik amini bat
irudiarazi dio, ene ustez, Hegoaldeko jendeari txartel postal bat
bezala dela Zuberoa. Baina ez da hori. Ene ustez hori ez zen
Lertxundiren buruan, baina jendeek hala dute hartu hark kantatzen
zuena. Hegoaldeko jendeek uste ukan dute hemen orok, hamahiru milak
kantatzen zuela, orok Zuberoako kantoreak ezagutzen zituztela. Gezurra
da hori. Lertxundik ez du sekula horrela erran, ez du hori pentsatzen.
Baina...
Oroit naiz Etxahun Iruri pastorala eman zelarik, jendea altxaturik Agur Zuberoa kantatzen. Hortik ere bai, Zuberoaren gainean egina dugun irudia.
Zuberoa ez da so egin behar jaien bidez, ez pastoralen bidez. Kultur mailan egiten dugun gauza bat da hori.
Uste dut pastoral eguna dugula Iparraldean denik eta urteko kultur jairik handiena.
Bai. Hala da.
Beraz, ez dut konprenitzen euskal irratiek hasten duten programazioa bigarren mailako futbol partida baten emankizunarekin.
Kar, kar, kar... euskal irratietan... Hegoaldean!
Bai, EITB behar nuen erran.
Ez diote lehentasunik ematen kulturari.
Bigarren mailako futbol partidak du lehentasuna.
So egile haboro baita bigarren mailako partidetan!
Maite duzu nola etortzen garen Hegoaldetik Zuberoara, turista huts, argazki kamera lepotik zintzilik?
Bi gauza hor. Maite dut Hegoaldeko jendea
etortzea bisitatzera, bazterren so egitera edo Zuberoa ezagutzera. Hori
zinez inportantea da, Zuberoak behar baitu izan zabalik. Baina,
iruditzen zait jende horiek uste dutela paradisu batera etortzen
direla. Behar da oroitu hemen ere badugula, beste probintzietan bezala,
arrengura, bizia, lana... ez dela oro arrosa eta eder. Ez dela mendia,
kantorea edo dantza baizik, badela jendea lanean, indar egiten duena
hemen bizitzeko eta eskualde hau bizirik egon dadin. Eta zinez gaitz da
hemen egotea gazteendako. Lana aurkitzeko, etxe baten erosteko, edo
ofizio baten ikasteko. Horiek arrengura txarrak dira! Ene ustez,
Hegoaldeko jendeak ez dira ohartzen.
Zehazkiago, zer diozu maskaradak ikustera datorren jende andanaz?
Gauza ona da. Saldoka jiten dira, autobusak
beterik, baina ez dituzte maskaradako erregelak ezagutzen. Jiten
direlarik eta barrikadak ikusi, uste dute denentzat zabalik dela, eta
hasten dira jaten eta edaten maskaradariak baino lehen, eta, izatez,
lehenik maskarada iragaten da, dantza egiten dute, kantatzen, eta gero,
errezibizaleek, barrikadak altxatzen dituztenek, eskaintza egiten diete
jokulariei jaten eta edateko, eta gero gomitatzen dituzte lagunak,
herrikoak edo kanpokoak. Arrastiriko jokoetan ere, behar da errespetatu
jaia. Publikoak txalotu behar du, baina ez jokulari artean joan argazki
tiratzeko. Horrela banalizatzen dugu. Gauza anitz egiten ahal da,
argazki eta filma, baina jokoa eta jaia errespetatuz.
Etxahun Barkoxe
«Bada belaunaldi bat Etxahunen bizia
pastoralaren bidez ezagutu duena. Etxahun Irurik idatzi zuelarik lehen
pastorala 1953an, jendeak ez zekien Etxahun nor zen. Kantoreak
ezagutzen zituzten, kantu anitz: Bi ama-alabak, Ahaide delizius hontan,
Urzapal, Maria Solt... denek ezagutzen zituzten baina ez zekiten,
funtsean, zendako idatzi zituen. Belaunaldi batek pastoralaren bidez
ezagutu du Etxahunen bizia. Gero, Haritschelarrek tesia egin zuen
Etxahuni buruz eta egiazki haren historia jakin nahi zutenak hura, edo
parte, irakurri dute eta sartu dira Etxahunen giroan edo bizian, zeren
pastoralarekin diferente baita: handitzen eta laudatzen sujeta. Eta
hori da pastorala. Ez du historia xuxen-xuxen jarraitu behar. Bi aldeak
badira Barkoxen».
Patrick Queheille Kanpo (Barkoxe, 1964). Sortu zen etxearen
izena darama, Kanpo. Oloroen eta Pauen ikasia. Herriko Etxean ari da
lanean, era guztietako lanetan. «Bideetan lan egiten ahal dut, baina
berdin eskoletan. Ni naiz nire buruaren errespontsablea, baina baditut
hamabost nagusi, hamabost kontseilari baitira Herriko Etxean». Emaztea
eta hiru alaba ditu, hirurak Sohütako Eperra ikastolan ikasten ari
dira. Patrick bera da ikastolako Habia elkarteko lehendakaria joan
deneko hiru urtean. Aldi berean, Etxahun kultur elkarteko buru da,
inguruko kultur ekitaldiak antolatzen dituena. 1998an Barkoxen eman
zuten pastoralaren egile da: Herriko semeak. Han, XVIII-XIX. mendeetako
Barkoxeko hiru pertsonaia hartu eta ondu zuen tragedia: Beñat Mardo,
Etxahun eta Leon Ithurburu glosatu zituen. Bertsolari lehen biak, eta
Frantziako kontsula Ekuadorren, berriz, hirugarrena. «Hiltzeko puntuan,
Ithurburu Barkoxera itzuli zen. Eta aberasturik baitzen, Barkoxeko
pobreak lagundu zituen». Pastoral haren kantak espainolera itzuli
zituen lumaren jabe izan zen Jose Enrike Urrutia Capeau.
Nortasun agiria
Katexima euskaraz
«Behar dut erran xantza bat bagenuela euskara
ikasteko, katexima egiten baikenuen, euskaraz, Bidegain apezekin. Eta
bortxatuak ginen parte bat euskaraz idaztera, baina Frantziako
fonetikarekin, ch eta horiekin, ez baitzekien hura baizik. Barneko
sentimendu azkar bat zuen apez hark. Eta euskarazko lehenbiziko
kantoreak ere horrekin ikasi ditugu. Etxahunenak. Goizean argi hastian
eta horiek.
Eta pilotan ere, apezarekin. Sotanarekin eta pilotan gurekin, plazan, arrabotian, apezetxea ere hor baita. Hamar urteren buruan ez ginen oroitzen zendako zen hura. Guk sentitzen genuen bortitz eta gogorra zela euskarari buruz. Ez genuen entelegatzen zergatik bazuen maitasun hori, euskararen salbatzeko, erabiltzeko eta hedatzeko. Gero, hogei urtetan berriz hasten zarelarik gau-eskoletan ibiltzen, eta amiñi bat euskaltzale eta abertzale mundua jarraikitzen duzula... orduan oroitzen zara!».
Eta pilotan ere, apezarekin. Sotanarekin eta pilotan gurekin, plazan, arrabotian, apezetxea ere hor baita. Hamar urteren buruan ez ginen oroitzen zendako zen hura. Guk sentitzen genuen bortitz eta gogorra zela euskarari buruz. Ez genuen entelegatzen zergatik bazuen maitasun hori, euskararen salbatzeko, erabiltzeko eta hedatzeko. Gero, hogei urtetan berriz hasten zarelarik gau-eskoletan ibiltzen, eta amiñi bat euskaltzale eta abertzale mundua jarraikitzen duzula... orduan oroitzen zara!».
Sarrionandia Barkoxen
«Joseba Barkoxen? Eta zeinek esan dizu zuri...
Ezagutzen ditut Josebak, Capeauk eta horiek zituzten barkoxtar lagunak.
Lehenengo gauza, festa egiten zuten, jarraikitzen baitzituzten
maskaradak eta pastoralak. Festa egin, eta jendeekin hitz egitea
ostatuetan, bai gazteekin, bai gehituekin, bai haurrekin eta ororekin.
Gero, Capeau, nik hobekien ezagutu baitut, sei hilabeteren iragatera
heldu zelarik Barkoxera, hemen idazten zizun liburu eta artikulu, bai
eta margoak egiten ere. Eta Zuberoako hitz zenbait ikasten. Bazuen
liburuxka ttipi bat eta hartan, hitz berri bat entzuten zuelarik,
idazten zuen. Bai gure amarekin, bai zaharrekin.
Bestalde, ni harritua naiz nola ezagutu dituen Josebak hemengo jendeak. Adibidez, honela idatzi zizun Akordatzen liburuan: 'Eskiulako euskal kantari besamotzaz akordatzen naiz. Arranoak bortietan, eta gu Eskiulako sukalde ilun hartan'. Eta 'besamotza', Hagola kantaria zen. Hila da orain. Boz ederra zuen. Behin edo birritan ikusi du Josebak Eskiulan. Eta hitz egin eta oroitzen. Eta hamabost edo hogei urteren buruan, berriz aipatzen liburuxka batean. Eta segur naiz, beste jende zenbaitek, hamar edo hamabost aldiz mintzatu dira Hagola harekin eta doi-doi dira oroitzen. Baina Josebarendako... azkar batu zitzaion gogoan eta bihotzean holako jendea!
Beste batean, Hnuy illa nyha majah yahoo liburuan ere idatzi zizun Barkoxe eta Eskiularen gainean: '1995eko hazilaren 26an Barkoxen Pierre Topet Etxahun agertu zen, Eskiulako bidetik... Zaro ostatuan eseri zen, kafea eskatu eta eguneko Sud-Ouest bat harriduraz leitzeko...'. Bai. Josebak hemen ezagutu ditu, nik ez dakit, agian hogei jende baizik, eskualdun zirenak, edo direnak, bizi badira oraino. Baina begiratu ditu, bere baitan zerbait azkar iragan baita!».
Bestalde, ni harritua naiz nola ezagutu dituen Josebak hemengo jendeak. Adibidez, honela idatzi zizun Akordatzen liburuan: 'Eskiulako euskal kantari besamotzaz akordatzen naiz. Arranoak bortietan, eta gu Eskiulako sukalde ilun hartan'. Eta 'besamotza', Hagola kantaria zen. Hila da orain. Boz ederra zuen. Behin edo birritan ikusi du Josebak Eskiulan. Eta hitz egin eta oroitzen. Eta hamabost edo hogei urteren buruan, berriz aipatzen liburuxka batean. Eta segur naiz, beste jende zenbaitek, hamar edo hamabost aldiz mintzatu dira Hagola harekin eta doi-doi dira oroitzen. Baina Josebarendako... azkar batu zitzaion gogoan eta bihotzean holako jendea!
Beste batean, Hnuy illa nyha majah yahoo liburuan ere idatzi zizun Barkoxe eta Eskiularen gainean: '1995eko hazilaren 26an Barkoxen Pierre Topet Etxahun agertu zen, Eskiulako bidetik... Zaro ostatuan eseri zen, kafea eskatu eta eguneko Sud-Ouest bat harriduraz leitzeko...'. Bai. Josebak hemen ezagutu ditu, nik ez dakit, agian hogei jende baizik, eskualdun zirenak, edo direnak, bizi badira oraino. Baina begiratu ditu, bere baitan zerbait azkar iragan baita!».
Euskara xiberotarra
«Haur denboran aita eta amarekin ikasi dut
euskara, etxean. Euskara baizik ez. Eskolara joan garelarik haur orok
behar ukan dugu euskara utzi, bazter, debekatu baitzen Frantziako
eskoletan euskara mintzatzea. Haborosek euskara galdu zuen han. Gero,
hamalau urteren inguruan Zuberoako dantzatan hasi nintzelarik, nintzen
oroitu euskara mintzaje bat zela eta behar genuela begiratu eta
mintzatu. Dantzan hasi eta urte zenbaiten buruan, ukan genuen parada
Hegoaldera joateko, dantza egitera, Durangon bereziki, eta ohartu ginen
hango jendeekin hitz egiteko euskara behar genuela erabili. Guk ez
genekien espainola eta haiek ere ez frantsesa! Euskarari loturik bai,
ontsa! Etxean ere utzirik baikenuen euskara mintzatzea hamar edo
hamabost urtetan -ene arrebak entelegatzen du, oso, baina ez du aise
hitz egiten-, gau-eskolan ibili nintzen hemeretzi urtetan, bi
arazorentzako: lehenik euskara arrabiltzeko, edo aiseago mintzatzeko;
eta, bigarrenik, irakurri eta idatziaren biltzeko, Barkoxen bazen
gau-eskolako adar bat, eta Leoni Agergarai zen ene irakaslea
lehenbiziko urtean. Gero, Mixel Etxebest, enpresaburua Maulen. Euskara
ikasten genuen, baina xiberotarra!».
Dokumentuaren akzioak
