Hamabi soineko beltz

'Axuri beltza'

Beltzez jantzita atera ziren. Hamabi emakumezko, Zaraitzu ibarreko (Nafarroa) jantzi tradizionalak soinean. 1969. urtean nahikoa zen hori Donostiako Viktoria Eugenia antzokian bildutako ikusleen jakin-mina pizteko. «Garai horretan Jaurrieta non zegoen ere ez zekien jende askok, eta ordura arte emakumezkoek dantzarako erabiltzen zuten jantzia poxpolin jantzia zen», gogoratzen du Juan Antonio Urbeltz dantza maisu eta adituak. Maiatzaren 4a zen, eta antzokiko eserlekuetan zeuden Jorge Oteiza eta Remigio Mendiburu eskultoreak, Aingeru Irigarai sendagile eta idazlea eta Jose Angel Irigarai poeta eta idazlea, Jose Artetxe idazlea, Antonio Valverde Ayalde margolaria, Francisco Escudero konposatzailea, Gonzalo Manso de Zuñiga San Telmo museoko zuzendaria, Javier Aranburu kulturgilea eta Jorge Arriazu Lekarozko apaiza, beste batzuen artean. «Denak ere txundituta atera ziren antzokitik. Neska guztiek nahi zuten horrelako jantzi bat».

Axuri beltza ona dun baina, xuria berriz hobea... Nafarroako Pirinio ekialdeko jantzi tradizional beltzak ezohiko dotorezia eman zion taula gainekoari: soineko luzeak, zapata distiratsuak, mototsa luzeak, apaingarriak eta zintamuskoa. Otsagabian, Itzaltzun eta Jaurrietan jantzi batzuk kopiatu, eta Ategorrietako Adorazioko mojek egin zituzten. Entseguak Okendoko eskoletan eta San Telmo museoan egin bazituzten ere, entsegu orokorra komentuan bertan egin zuten.

1969ko maiatzaren 4an estreinatu zuten Juan Antonio Urbeltzek eta Marian Arregik axuri beltza. Hotsanditasunak ikusleak hartu zituen. Bihar dira 40 urte. Garai horretan Jaurrietan ere galduta zegoen neska-dantza. Senar-emazteak Otsagabiako dantzak biltzen ari zirela izan zuten Jaurrietan kantatu egiten zen dantza baten berri, Auñamendi argitaletxeak Erronkari, Nabaskoze eta Zaraitzu ibarrei buruz argitaratutako bi liburuxka erosita. Hainbat urtez emakumeak plazan baztertuta egon ondoren, neskentzako dantza gutxi zegoen orduan; Urbeltzek eta Arregik Bernardo eta Jose Estornes Lasa izabar anaiengana jo zuten informazio eske, gero eta ugariagoak ziren dantza taldeen errepertorioa handitu asmoz. Horiek esan zieten dantza axuri beltza zela, eta Resurreccion Maria Azkueren kantategian zituztela doinua eta kanta.

1918. urtean argitaratu zuen Azkuek bere lan hori, baina 1967an Urbeltz eta Arregi Jaurrietara iritsi zirenean, ia inork ez zuen ezagutzen. Ohean ezindua zegoen 95 urteko emakume bati kantatu zioten abestia, baina nola dantzatzen zen ez zuen oroitzen; 15 urterekin herriko neskak mendian behiak elkartu eta borda batera gordetzera joaten zirenean dantzatzen zutela esan zien, gauean eta ahosoinuarekin. Azkueren testura itzuli eta horretan oinarrituz osatu zuen koreografia Urbeltzek. «Azkuek zioen mutil-dantza edo muxiko erritmoa zuela. Eta erritmoa izanik, banekien nik zer egin behar zen». Lehen zatian Baztango mutil-dantzaren urratsak sartu zituen, hiru puntukoak, eta bigarrenean, Zuberoako jauziak.

Dantza aitzindaria arlo askotan

Axuri beltza-ren estreinaldia gertakari soziala izan zen, eta hainbat arlotan izan zen aitzindari. «Lehen neska-dantza izan zen, berezkoa, ordura arte nesken makil, zinta edo arku dantzak mutilenak baitziren. Jantzietan ere berritzailea izan zen, Zaraitzu ibarreko jantziak taularatuz. Lehen aldiz, gainera, agertokian, dantzatzeaz gain, kantuan egin zuten dantzariek. Marianek [Arregi] soinua jo zuen, eta doinuari artzain kutsua ematearren, xirula gehitu genion; horretan ere lehena izan zen. Baina horretaz guztiaz gain, axuri beltza-k herrietako dantzei balio unibertsala emateko balio izan zuen; herri askotan dantza tradizionalen garrantziaz jabetu ziren, ondarea direla. Nola berreskuratu erakutsi genuen, ez edozein modura, baizik eta egiazko oinarriekin, zentzu batekin, eta soiltasunez». Jaurrietan bertan gaur egun abuztuaren 15ean, Andra Mari egunean, eguerdian axuri beltza dantzatzen dute.

Estreineko aldiaren 40. urteurrena ospatzeko, Urbeltzek abenduaren 12an zuzenduko duen ikuskizunak axuri beltza izena izango du. Duguna, Kezka, Haritz eta Argia taldeek parte hartuko dute; Urdiaingo (Nafarroa) Irradaka dantza kantatuarekin hasiko da ikuskizuna, eta, nola ez, axuri beltza-rekin amaituko da. «Helburua ikusleak kutsatzea da, transmititzea». 1969an bezala.

Urratsez urrats

Jaurrietako neska-dantza (Nafarroa).

Juan Antonio Urbeltz eta Marian Arregi.

1969ko maiatzaren 4a.

Argia taldeko hamabi emakumezko.