Emazteak ez dira beti borobilaren erdian

 Sinboloen eta errepresentazio teatralaren munduan, hots, ihauterietan, bada sinbolo bat oso konkretua dena: emazteek, toki zenbaitetan, pertsonaia nagusiak jokatzeko duten ezintasuna. Aurten, Urdiñarbeko gazteek «Belagileen» pertsonaia berria sortu dute Beltzeriaren taldean, baina luzaz, ihauteriko erritoetan mutikoek izan dute paper nagusia eta gaur egun oraindik herrien arabera hala izan daiteke.

Gizonekin lotzen diren jarrerak emazteek ez dituztela ongi jokatzen uste dute kultura eragile zenbaitzuk. © Isabelle MIQUELESTORENA

Maiz, tradizioa galdu zen edo erritoa zerotik pizten zen tokietan, neskak errazkiago sartu dira borobilean. Hala izan zen Beskoitzen, baita Baxe Nafarroako libertimenduetan ere. Beste tokietan tradizioaren pizuak eta Elizarenak ez dizkiete gauzak erraztu. Ohitura bizirik zenean eta mutikoek haien tokia atxikitzen zutenean, aldaketarik ez da gertatu. «Uztaritzen ez da izan etenik, 1967ra arte, armadara joatekoak ziren gizon gazteen gain ziren Kaskarotak. Ondotik, elkarte batek hartu zuen bere gain eredu bera jarraikiz, ongi martxatzen baitzen», azaldu du Thierry Truffaut-ek.

Formula batek arrakasta duenean, uste du ez zaiela baitezpada parte hartzeko atea ideki behar neskei, baizik eta haiena izanen den forma bat sortu behar dela. Iritzi berekoa da Pierre Haira, Hartzaro festibala antolatzen duen Herri Soinu elkarteko kidea. Haatik, Uztaritzen 80ko hamarkadaz geroztik sortu diren errito guziak mistoak izan direla azpimarratu du. Gainera, 2012an etxez-etxe eskean arituko zen neskaz osatutako beste talde bat sortzeko proposamena egin zutenean, azken horiek dantza ikusgarri bat egitea nahiago izan zutela erantsi du. Geroztik, posibilitateak hor segitzen duela dio.

Aurten, Donibane Lohizuneko Hartzaren egunean, neska gazteek Makil Dantza eskaini dute. Baina bada, orokorrean, mutikoen dantzak eta egun berezi horietan duten araurik gabeko jarrera neskekin bat etortzen ez direla pentsatzen duenik. Maritxu Castillon ez da horrekin akort. Jatorriz Donaixtikoa, Eskiulako emazte maskaradan parte hartu zuen 1992an eta bere ustez, «ez da kargurik emazteek bakarrik edo gizonek bakarrik hartzen ahal dutenik, ez Xiberoan ez Baxe Nafarroan». Taula zuzendari frankok pentsatzen du antzezle batek bere izaera eta jokatzeko maneraren arabera hartzen ahal duela pertsonaia bat edo bestea, eta sexua ez dela berez rolak banatzeko irizpide bat.

Dantzan aritzea debekatua

Hogeigarren mendean, egokitasuna ez zen estetikarena edo sinbolikarena baizik, emazteei dantzan aritzea debekatua izan baitzitzaien, Elizak sartu zituen printzipio moralak medio. Debekua Lehen Mundu Gerlaren ondotik etorri zen, ihauteriek zentzua galdu zuten garaian, zehaztu du Truffaut-ek. Germaine Lechardoy da horren lekuko. Mintzoak Ipar Euskal Herriko ahozko memoriaren atarian kondatzen duenez, Bigarren Mundu Gerlaren ondotik, 1945ean, maskaradan dantzan aritu zen. Haren aitak irakatsi zizkion urratsak eta horretan parte hartzera bultzatu zuen. Herriko emazteek ez zuten batere begi onez ikusi hura eta orduan herriko plazara atera izanaz ahalke zela aitortu du.

Baina Xiberoan, emazteen emantzipazioak ez du aldaketa ekarri, baizik eta gehienbat beharrak. Azken hamarkadetan beste jarduera eta kiroletara joanak, mutikoek dantza utzi dute. Askok diote neskek iraunarazi dutela usaia. Eta hala, naturalki agertu dira maskaradetan, nahiz eta ez edozein pertsonaietan. Konparazione, Pitxu edo Kabana ez dituzte sekula emazteek antzeztu, ez bada Eskuilako emazte maskaradan.

Libertimendua Makean Libertimenduan, hemen Makeakoan, neskek hitza eramatea ohikoa da. © Isabelle MIQUELESTORENA

Kabananak eta Pitxunak bikote indartsua sortu zutela oroitzen da Maritxu Castillon. «Elgar ezagutzen zuten eta joko izigarri ederra zuten biek», dio. Egia erran, talde osoa ederra zela uste du, izan ere beti izan baitute besta egiteko, herrian erabakiak hartzeko eta parte hartzeko grina Eskiulako emazteek. Eta noski, denak euskaldunak ziren.

Hogei herritan eskaini zuten maskarada eta oroitzen da erreakzio bortitzena Donibane Lohizunen jasan zutela: «`Zer dira emazte horiek!´ entzuten ginuen». Xiberoko herrietan, ba omen ziren beti bizpahiru emazte ohar bat egiteko, itzulipurdiak eginez, mozkorrak eta bata bestearen gainean metaturik agertzen baitziren antzezleak. Kepa Fernandez de Larrinoa antropologoak aztertu zuenez, hastapenean askok ezin izan zuten irentsi, baina ondoren gehienek onartu zuten. «Eztabaida nagusia ez zen neskek dantza egin zezaketen ala ez, ordurako ohikoa baitzen hori, betidanik mutilek egindako rolak joka ote zitzaketen baizik. Duela urte batzuk, erraterako, nekez ikus zitekeen zamaltzain neskarik, eta oraindik ere, ahal dela mutil bati ematen zaio zeregin hori», azaldu du. Gaur egun, hain dira guti euskaldunak gazteen artean, non euskara dakiten mutikoei berez proposatuko zaizkien rol nagusiak.

Nortasunaren ikur

Hizkuntzaren zentralitatearen seinale ere bada joera hori, baita gaur egun errito horiek sinbolizatzen dutenarena ere. «Gaur egun, maskaradek identitate-dimentsio bat badute», dio Truffaut-ek, «herri baten parte girela sentiarazten dute». Lapurdin ere bada horretarik. Hogeigarren mende ia osoan bizi izan zen errepresentazioaren aro higiezinetik, herritarrak haien artean dantzatzera pasa ziren 70-80ko hamarkadetan. Ihauteriaren berpiztea eta emazteen integrazioa kulturaren susperraldi horretatik heldu direla dio antropologoak. «Lapurdin, emazteentzat arropa xuriak sortu genituen, kaskarotekin bat joateko», eman du adibide gisa.

Emazteei egokitutako Belagileen figura sortu dute Urdiñarben. © Isabelle MIQUELESTORENA

Haatik, nortasunaren ikurra izan baino lehen, babesaren sinbolo izan ziren neguko errito horiek. Eta hortik heldu da jatorriz emazteen eta gizonen arteko rolen banaketa. Ihauterian, sasoien aldaketa irudikatzen zen, negua eta uda bata bestearen kontra jarriz. «Herri primitiboetan, negua beldur askorekin lotzen zen, eritasunarekin, atzerritartasunarekin… Informaziorik gabeko jendarte batean ohikoa dena», azaldu du Truffaut-ek. Herria defendatzera gizonak igortzen ziren eta ez emazteak, taldearen biziraupena kolokan ez jartzeko.

Ihauteri ere, beraz, hala izaten zen. Emazteek prestatutako jantziekin, apaingarriekin eta haien oniritziarekin joaten ziren gizonak herria babestera. «Emazteek erritoen sekretuak atxikitzen zituzten. Haien papera zentrala zen», zehaztu du. Hori debeku bat bezala ez dela ikusi behar pentsatzen du, uda itzultzeko eta komunitatea babesteko manera bat bezala baizik. Mendeetan zehar, argi da ihauteri jendarte baten errepresentazioa dela eta gaur egungoak gurearen isla besterik ez dira.