«Dantzan zaila da itxurak egitea; gorputzak ez du gezurrik esaten»

Argazkia ateratzeko, ohiko jarreretako bat hartu du, eserita. «Mugitu naiteke, nahi baduzu», esan dio argazkilariari. Haren baiezkoarekin, besoak zabaltzen, eskuekin kiribilak osatzen eta gorputza luzatzen, borobiltzen, makurtzen hasi da Jone San Martin (Donostia, 1966). Azkar igartzen zaio bizi osoa daramala dantzan, baita hizketan ari dela ere; eskuen, besoen eta are soinaren mugimenduekin laguntzen ditu azalpenak. Hitz pausatuz baina pasioz mintzo da dantzaz eta bere ibilbideaz, Donostian Mentxu Medelekin hasitako ikasketez —«ikasten irakatsi zidan»—, gerora Frankfurten William Forsytheren taldean egindako urteez —»mugarri bat izan da niretzat»—, eta esku artean dituen proiektuez. Berlingo Dance On konpainian dabil egun, 40 urtetik gorako beste bost dantzarirekin. «Jendeak galdetzen dit ea zein den ezberdintasuna. Bada ez dago. Ni beti bezala ari naiz lanari aurre egiten. Ezer egin behar ez denean, ezer ez egiten egoten gara, eta hori da zailena. Eta lurrera bota behar bagara, eta izerditu, eta altxa, eta jauzi egin, egiten da. That's the deal». Energia soberan du. Sorterrira itzuli zen iragan asteburuan, Donostia 2016ren Karta zuria jasotako artistetako bat izanik, hitzaldi eta master class bana eskaintzera. Lanak amaituta, bizileku duen Berlinera itzuli zen segidan, baina laster itzuliko da Donostiara: Legitimo/Rezo obra ekarriko du maiatzean.

Badira hamabost bat urte koreografiak sortzen hasi zinela. Burura etortzen al zitzaizkizun, dantzan soilik aritzen zinenean?

Kontua da Forsytherekin lan egiteak hori askatzen duela, hori eskatzen dizula. Ez dizu mugimendu hau edo bestea egiteko esaten; konposizioaz ideiak ematen dizkizu, eta batzuetan guk sortu izan dugu material ia dena. Hala lan egitean, egoera batean zaude, non egunerokoan ari zaren sortzen, moldatzen. Eta iristen da une bat esaten duzuna: «Badut lengoaia bat». Deskubritzen duzu ateratzen zaizkizun gauzak zeureak direla. Hortik abiatuta, bide horretan sakondu nahi duzu. Ez da bat-batean sortzen den ideia bat; nolabait, lanaren garapen ia logikoa da. Nik elkarlana maite dut, bakarrik lan egitean aspertu egiten naiz. Oso gustukoa dut egiten ari garen hori konpartitzea eta deskubritzea, ez soilik koreografo edo dantzariekin, baita beste diziplina batzuetako lagunekin ere, adibidez, musikariekin. Polita da sorkuntza elkarren artean gertatzen den zerbait dela ikustea, ez naizela ni, nire gauzak sortzen; komunikazioan hasten garenean hasten dira gauzak gertatzen.

Beste diziplina batzuk eta musika aipatu dituzu. Zuk zeuk musika edo, gutxienez, erritmo bat behar duzu dantzatzeko?

Ez. Izan ere, nik izugarri maite dut isiltasunean lan egitea, eta isiltasunean dantzatzea.

Jende bat oraindik harrituko da musikarik gabeko dantzarekin...

Bai, atzera eragiten die, edo, hobe esanda, ezeroso sentiarazten die. Musikarekin lan egiteko hainbat modu daude. Era tradizionalean, modu literal batean lan egiten da, musikaren erritmoaren arabera mugituz, eta agian publikoa horrela dago ohituen dantza irakurtzera; erritmikoki jarraitzen du, entzuten ari denaren arabera. Nik dantzaren beraren erritmoa aurkitzea dut gogoko, eta hor musikak beste leku bat du. Are gehiago, maiz bi entitate dira denbora eta espazioa partekatzen dutenak erabat uztartu gabe, eta bat-batean bai, gero ez... Musikaren eta zure erritmoaren arteko elkarrizketa bat da gehiago, musikaren erritmoaren esklabo izatea baino.

Nondik abiatzen zara koreografia bat sortzean?

Inprobisazioarekin lan asko egiten dut. Forsytherekin asko landu dut, eta behin inprobisazioarekin lanean hasita, jada ezin duzu guztiz askatu. Gehien identifikatzen naizen lengoaia situazionala da, oraingoz, batez ere libreena delako eta kolore gehien eskaintzen dituena dela iruditzen zaidalako.

Askok pentsatuko dute inprobisatzea oholtzara igo eta ateratzen zaizuna egitea soilik dela...

Bai. Baina inprobisatu ahal izateko, atera eta zer egin behar den jakiteko, hainbeste praktikatu behar da, hainbeste lan egin! Horretarako, lanean erabat zorrotza eta metodikoa izan behar duzu, hain zuzen, gero elementu guztiekin jolas egin ahal izateko. Elementu guztiak ongi ezagutu behar dira; izan daitezkeena, duten arriskua, haien pisua, forma, denbora, kolorea, ehundura... inprobisazioa horiei guztiei buruz dakizunaren araberakoa izango baita.

Eta intuizioak? Zein pisu dauka zure lanean?

Handia. Izan ere, inprobisazioa... metafisika da! Hau da, jakitearen eta ez jakitearen artean zaude, eta oreka horri eustean datza. Kontua ez da dakizuna frogatzea, baizik eta ez dakizunarekin jokatzea.

Horrek ez al du segurtasunik eza ematen?

Beldurra ematen du, ardura handia delako oholtzara ateratzea, oso ongi egin nahi duzulako. Baina aldi berean badakizu oso ongi egiteko modu onena joaten uztea dela. Oso kontraesankorra da, asko sinetsi behar da horretan.

Nork agintzen dizu gehiago lan bat sortzean: gorputzak eta mugimenduak, ala buruak eta pentsamenduak?

Dena da, eta batez ere, adi egotea da. Sortzen ari zarela ideia bat datorkizu, demagun: sortuko dugu pieza bat non dena luzetara izango den, eta beraz, inoiz ez gara ezker-eskuin mugituko. Hor muga bat ezartzen diozu zeure buruari, eta sortzen hasten zara. Eta egoera horretan sartzearen ondorioz, trantze baten modukoa ere badena batzuetan, bat-batean gauzak gertatzen hasten dira, esaterako, beti angelu berean elkartzen garela, eta horrek zergatian pentsatzera edo beste ideia batera eramaten zaitu... Entzuten aritzea da batez ere, eta hartu duzun erabakiarekin ez itsutzea.

Beraz, koreografoa izateko dantzari izan beharra dago?

Bada koreografiak egiten lan egiten duen jendea, agian dantzari gisa ibilbide tradizional bat egin ez duena, eta ideia koreografiko izugarri onak dituen jendea da. Badira, berriz, zoragarriak izan diren dantzariak, baina koreografiak egiten hastean... Bestalde, dantzaren pasio hori bere gorputzean esperimentatu duenak, horrek besteak ez duen informazio bat du. Eta era berean, kanpotik datorren batek batzuetan egoera beste begi batzuekin ikusten du. Uste dut hori dela dantzaren alde ederra: dantzatu ez duten pertsonak inspiratzea, eta haiek horrekin zerbait egitera ausartzea.

Dantza garaikidean aritzen zara, baina zein harreman duzu egun dantza klasikoarekin?

Egunero egiten dut dantza klasikoko training bat. Hori oso-oso ongi ezagutzen ez baduzu behintzat, ezin duzu ukatu.

Teknika, oinarri hori ezinbestekoa da garaikidea egiteko?

Bai. Niri dantza klasikotik asko gustatzen zaidana da oso utopikoa dela; ezinezkoa da, printzipioz, egin behar den guztia zuzen egitea. Ez da ia-ia perfekzioa ukitzen duela; perfekzioa da. Eta beraz, egunero-egunero praktikoki ezinezkoa den horretan saiatzeak beste ikuspegi batean jartzen zaitu... [besoa asko luzatuz], «hara iritsi nahi dut» esanez bezala.

Etsigarria izango da aldi berean.

Puntu hori da interesgarria; bada etsitzen duenik, eta bada aurrera egiten duenik. Dantza klasikoa oso inteligentea da, izugarri ondo eraikia dago, eta oso konplexua da. Irakasten dizunaren araberakoa ere bada: irakasle ona baldin baduzu zoragarria da, baina bestela martirio bat izan daiteke. Baina klasikoak aberastasun hori du, eta badira hori ulertzen duten irakasleak, badakitenak eskolak ematen obra klasikorik dantzatuko ez dutenei, baina egingo duten horretan teknika erabiliko dutenei, ukatzeko baldin bada ere.

Izan ere, dantza garaikidea egiteko nolabait klasikoa desikasi beharra dago agian? Edo, gutxienez, arau batzuk hautsi?

Oso ongi dago lan hori guztia ezagutzea. Mentxu Medelekin hasteko zortea izan nuen; klasikoa eta garaikidea maila berean jartzen zituen. Beste eskola batzuetan, onek klasikoa egiten dute eta klasikoa inoiz egin ezingo dutenak garaikidera bidaltzen dituzte. Dantza osotasun bat bezala ulertzen dut nik: beti iruditu zait teknika ezberdinetan gauza zoragarriak daudela deskubritzeko, eta zenbat eta gehiago jakin, gehiago inprobisatu ahalko dudala.

Eta zer deritzozu estiloen nahasketari? Zer ekar dezake horrek?

Nik uste, estilo ezberdinen arteko nahasketa baino gehiago, sortzen diren lengoaia berriak daudela; koreografo handiek jakin dute aitortuak diren teknika edo diziplina horiek pertsonalizatzen, beste modu batera irakur ditzagun.

Pentsatzen dut obra bakoitzean zerbait esan nahiko duzula, baina hitza ez, mugimendua erabiliz. Hori ulertzeko, gutxieneko heziketa bat behar du publikoak? Faltan sumatzen duzu?

Ez dut gogoko gutxiestea, zeren bada asko dakiela uste duen jendea huts egiten duena, eta bada, aldiz, inoiz dantza ikusi ez duena eta gogoeta izugarri on bat egiten dizuna bat-batean. Kontua ez da adituentzat dantzatzea. Niretzat garrantzitsuena sinesgarria izatea da; ez du esan nahi ulertu didazula, «hau honengatik egin duzu» esatea, baizik eta «ikusi zaitudanean egoera bat partekatu dut zurekin». Dantzan zaila da itxurak egitea; gorputzak ez du gezurrik esaten. Zintzotasun horren alde egitea da niretzat helburu gorena.

Beraz, ez dago mezua ulertu beharrik obra batez gozatzeko?

Uste dut erantzuna norberarengan dagoela. Zerbait ikustera joaten zarenean, badira ukitzen zaituzten gauzak, baita traba egiten dizutenak edo mintzen zaituztenak ere, baina zure buruan geratzen direnak. Uste dut ulertzea ez dela ulertze logiko bat, baizik eta zerbait partekatzea, agian ez zuk ez nik zer den ez dakiguna, baina biok hor dagoela aitortzen dugun zerbait. Hain zuzen, hori da artea, ez dagoela zertan azaldu, eta hala ere, sentiarazi egiten digula.

Diziplina, lana, sakrifizioa, are sufrimendua... Dantzariaren irudiari lotu izan zaizkion ideiak dira. Zuk ere hala bizi izan duzu dantza?

Beno, nik zorte handia izan dut gorputz oso erraz bat izan dudalako; hau da, uste dut inoiz ez dudala nire gorputzaren aurka doan ezer egin behar izan.

Donostiatik alde egin behar izan zenuen dantzari gisa aurrera egiteko. 1992a zen; ezinbestekoa zen ateratzea? Eta egun?

Lehen, baietz uste dut, hemen ez zegoen ezer, eta ezin zenuen aldi berean ikasi eta dantza egin. Ni Bartzelonara institutura joaten nintzen, eta gero, dantza eskoletara. 15:00etan sartu eta 21:00etan ateratzen ginen, eta etxeko-lanak ondoren egiten genituen. Ildo horretan, sakrifikatua da, batez ere haurrak ginelako. Eta hor bi aldeak daude: 25 urterekin gehiago ezin zutenak jada, eta aldiz, barne indar bat sortzen zutenak; hain zaude ohituta, batzuetan indarra soberan ere baduzula.

Eta gaur egun aukera gehiago daude hemen geratzeko?

Egun Donostian Kontserbatorioa dago, eta Dantzaz bezalako konpainia bat, zoragarria dena, hain zuzen, eskolatik atera berritan gazteek esperientzia profesional bat izan dezaten, atzerritik haiekin lan egitera datozen koreografoekin, eta oinarri horrekin, gero probetara aurkezten direnean, berehala nabarmentzen dira, jada oholtzara ateratzeko esperientzia bizi izan dutelako.

Nola ikusten duzu dantzari eta taldeen maila Euskal Herrian?

Zaila egiten zait esatea, ez bainago hemen nahikoa denbora. Nire esperientzia Dantzaz-ekin izan da, eta bikaina izan da. Uste dut Euskadik dena duela. Eta norbaitek esaten duenean, «goazen egitera!», bikaina da! Dantzariak, publikoa eta antzokiak hor daude!

Eta orduan, zer falta da?

Ez dakit! Jartzea da kontua, praktika bat izatea, ez behin gertatzea ezohikoa den zerbaiten moduan, baizik eta luze iraungo duen zerbait eraikitzeko ideiarekin egitea.