«Dantza era berri batean aurkeztu nahi dut filmean»

Dantza inoizko «kirolik zaharrena» dela dio Telmo Esnal zinema zuzendariak (Zarautz, Gipuzkoa, 1967). Osasuntsua dela-eta, bera ere itzuli da dantzara hainbat urteren ostean. Plazara ez ezik, zinema aretoetara ere eraman du bere pasioa. Dantza filma aurkeztu du Donostiako 66. Zinemaldiko Sail Ofizialean.

Dantza film dantzatu bat dela diozu, baina ez al da dantzari buruzko film bat?

Nik uste dut baduela bietatik. Dantza erabiltzen dut istorio bat kontatzeko, baina hor geldituko da filma betiko, euskal dantzaren inguruko testigantza gisa.

Filma egitean, zerk izan du garrantzi handiagoa: kontatzen duzun istorioak ala euskal dantzen inguruko gogoetak?

Biak dira garrantzitsuak. Egin dudana da sinbologia horiek erabili istorio bat kontatzeko, eta euskal dantzari esentzia berri bat emateko. Beti oholtzaren gainean ikusi ditugu, eta era berri batean aurkeztu nahi nuen dantza. Zinemak emango dio ikuspegi berri bat.

Nola sortu zen ideia?

Koldobika Jauregi eta biok pelikula egin nahian hasi ginenean, Juan Antonio Urbeltzengana jo genuen. Haren lan hipotesiak ezagutzean hasi zen sortzen kontatu dugun istorioa. Lan hori gabe, ez nuen kontatuko istorio hau. Desberdina izango litzateke. Hala, herri laborari baten istorioa kontatu dugu. Euskal dantzak oso lotuta daude giro horrekin. Nik ez nituen ezagutzen pelikulan agertzen diren dantza guztiak. Urbeltzen eta Argia taldearen dantza bilduman sakondu dugu, eta horrela osatu dugu filma.

Esan duzu euskal dantzei garrantzia ematea dela asmoa, baina ez zaizu iruditzen horren inguruko lan etnografiko asko egin direla dagoeneko? Zer eskaintzen du Dantza-k?

Ez ditut ezagutzen lan guztiak, baina Dantza-k badu eskaintzeko iruditeria berri bat. Niretzat berriak ziren Urbeltzen lan hipotesi horiek: ez nituen sekula entzun. Bestalde, Koldobikak sekulako lana egin du iruditeria hori janzten. Hala, dantza tradizionalari kutsu garaikide bat ematen dio. Are, dantzariek diote dantza tradizionala ere garaikidea dela; izan ere, unean-unean egiten da. Beraz, dantza tradizionalarekin pelikula garaikide bat egin dugu.

Hala ere, jatorri paganoetara jo arren, genero rolak mantendu dituzu.

Iskanbila dago gai horrekin. Ulertzen dut egoera, baina niri pena ematen dit gizonak dantzan ez ikusteak. Bikoteak daudenean ez dago arazorik, nahastu ditut neskak eta mutilak. Ez dut sartu nahi gatazketan. Neskek bakarrik dantzatzen dutenean ez dago arazorik, baina alderantziz denean...

Elkarrizketa batean esan zenuen filmaren xedea zela euskal folkloreari garrantzia ematea. Ez dago arriskua soilik produktu folkloriko bat eskaintzeko?

Hori titularra da. Egia da pena ematen didala dantza galtzeak. Euskararekin berdin gertatzen da: haurrek egiten dute, baina helduok ez. Hala ere, ez dut uste produktu folkloriko hutsa denik Dantza. Hain justu, hori esanda gutxiesten dugu daukaguna. Filmak ez du helburu bakarra. Lehenengoa da gure dantzen bitartez istorio bat kontatu ahal izatea. Zergatik flamenkoarekin kontatu daiteke Bodas de sangre, eta guk ezin dugu narraziorik egin? Bestalde, dantzari dagokion garrantzia eman nahi izan diot. Euskal Herrian sekulako ondarea dugu, eta ez diogu beste inori inbidiarik izan behar.

Juan Antonio Urbeltzen hipotesiak oso zehatzak dira: ezpata dantza ez da guda dantza bat, ezpa intsektuaren aurkakoa baizik; mozorroak zomorroak dira; izurriteak uxatzeko egiten omen zen sua...

Bai, egia da. Nik ezagutu nuenean, pentsatu nuen: «Ez dakit hala izango den», baina, niretzat, film bat egiteko sekulako materiala zen. Aukera handiak eman dizkit: dantzariak kutxa gainean dantzan jartzea, esaterako, irudi aldetik oso erakargarria da. Niri balekoak zaizkit haren hipotesiak. Pentsatzen dut garai hartan izurriak kalte handiak eragingo zituela. Eta, horretaz gain, politak eta interesgarriak iruditzen zaizkit. Ez dugu sekula jakingo zein den benetako jatorria, baina interesgarriak dira.

Aukera eman dizu istorio bat josteko: lurraren zikloa, urtaroak...

Noski. Nik, ordura arte, dantzari buruzko film bat ez nuen horrela irudikatzen. Ikusi nuen hortik egin behar nuela pelikula, eta horri esker da Dantza orain dena.

Ez duzu uste arriskua badagoela soilik dantza giroko jendearentzako pelikula bat izateko?

Tira, uste dut publiko orokorra ere harrapatuko duela filmak. Badu atmosfera eta estetika berezi bat. Ez dakit jendeak ulertuko duen istorioa, baina uste dut berdintsu onartuko dutela ikusleek filma. Atzerrirako ere balio duela uste dut. Herri laborari baten istorioa da, eta edozeini iristen zaiola iruditzen zait. Ziur nago istorio unibertsal bat dela.

Tradizioaren eta gaur egungoaren artean aritu zara jolasean.

Dantzekin ahalik eta fidelen jokatzen saiatu naiz. Jatorriak errespetatuz. Argia dantza taldeak lan handia egin du hori jasotzen, eta hori mantendu dut. Hala ere, apustu estetikoa argia da: garrantzia du. Beraz, tradizionala da, baina garaikidea ere bai. Badago nahasketa handi bat.

Hain justu, alderdi estetikoari sekulako garrantzia eman diozu, ezta?

Lokalizazioak topatzeko sekulako bueltak eman genituen; Euskal Herri osoan aritu gara. Efektuekin ere egin dugu lan dezente. Sekulako apustua izan da, eta pena dut aurrekontua motz gelditu zaigulako oraingoan ere. Koldobikak buruan zuena are ikusgarriagoa zen.

Iaz Glocal in Progress saria irabazteak eman dizue bultzada?

Ez... Iaz aurkeztu genuenerako, ia dena egina genuen. Azken eszenak bakarrik falta ziren. Glocal in Progress sariak aukera eman digu soinua fintzeko, kolorea oso ondo lantzeko, banatzailea lortzeko... eta horrekin lortu dugu erabat borobiltzea filma. Efektu digitalak ere mimo handiz eginda daude. Efekturik gabe, film hau beste gauza bat litzateke.

Filmean ez dago hitzik. Argi zenuen bisuala izan behar zuela?

Bai, hasieratik nekien apustu hori egin behar genuela. Uretan ezpata dantza egiten duten eszena, esaterako, oso deigarria da. Argi nuen frontoi batean egin behar genuela: croma jarri, ura bota... eta galdetzen zidaten ea erotuta nengoen. Dena pentsatuta zegoen bezala egin dugu. Gauza konplikatuak egin ditugu, hemen inoiz egin gabeak batzuk.

Zer, adibidez?

Urarena, bukaerako dekoratua desegitea, kobazuloak... hori dena digitalean egin behar izan dugu, ez zegoelako beste aukerarik. Plazako eszenarako ere 200 dantzari nahi nituen, eta ez da bat bera ere sobran gelditu. Hasierako txostenetan idatzia nuenetik ez da askorik aldatu.

Sail Ofizialean dago Dantza, baina lehiatik kanpo.

Ez dago gure esku; erabaki horiek batzordeak hartzen ditu. Hamaika pelikula ikusten dituzte, eta guk ezin dugu ezer esan horren inguruan. Gainera, nahiz eta ez lehiatu, filmarentzat leku egokia da Sail Ofiziala. Film berezia da, eta erakusleiho hori beharrezkoa dela uste dut. Zinemaldiak garrantzia eman dio Dantza-ri. Iaz ohartu nintzen zinema jaialdietako ohiko pelikuletatik kanpo dagoela hau, eta zaila dela kokatzen. Beraz, pozarren nago.

Nahiz eta ez lehiatu?

Loreak, Amama eta Handia lehian aritu dira. Gainera, uste dut hala behar duela. Pentsatzen dut urtero euskaldun izate hutsagatik gure filmak Sail Ofizialean egoteak kaltea eragingo ligukeela.

Kaltea zergatik?

Kuota baten moduan derrigorra izango balitz euskal pelikula bat Sail Ofizialean egotea, ez litzateke eraginkorra izango. Hori ez da ona ez Zinemaldiarentzat eta ezta guretzat ere. Gure jaialdia da, baina nazioarteko jaialdi bat da, eta pentsatu nahi dut merezi dugulako gaudela hor, eta ez kuota bat garelako. Oso triste jarriko nintzateke hala izango balitz. Ez badugu merezi, ez dugu merezi eta kito, jarraituko dugu lanean. Halakoa da zinema. Orain bolada onean gaude euskal zinemagileak, baina posible da hemendik urte batzuetara egoera hain ona ez izatea.

Hain zuzen ere, zenbaitek diote bolada hori Aupa Etxebeste-rekin hasi zela.

Aupa Etxebeste-rekin hasi zen apustu bat, telebistak eta Eusko Jaurlaritzak egin zutena euskarazko zinema sustatzeko. Egia da horren ondoren etorri zirela beste guztiak, eta egia da apustu horren ondorioz lan egitera kanpora joaten ginen lantalde bat itzuli egin ginela. Eskarmentua hartu, eta ikusi dugu emaitzek hobera egin dutela. Orain arte zortea izan dugu. Zuzendari onak ditugu gure artean; hori nabari da Kimuak-en ere. Moriartikoak ere lanean ari dira, eta badatoz berri batzuk ere. Aurten hogei euskal film izango dira Zinemaldian. Badirudi, beraz, Aupa Etxebeste-ren eragina nabari dela. Hala ere, ez gaitezen lokartu. Hogei pelikula urtean egiteko, laguntza handia behar da, oraingoa baino handiagoa.

Giroa bai, baina laguntzarik ez?

Hori hala da. Hogei pelikula baldin badaude, Jaurlaritzak ez ditu hogei diru laguntza eman. Ziur ezetz. Hiru edo lau film luze babesten dituzte ekonomikoki, eta beste hainbeste dokumental. Eta, hala ere, hogei aurkeztuko dira. Horrek esan nahi du asko direla laguntzarik gabe ekoitzi direnak.

Agur, Etxebeste filmatzen ari zarete. Zer moduz doa proiektua?

Oso ondo. Ez du Dantza-rekin zerikusirik, sekulako aldea dago, baina hala ere gustura nabil. Pentsatu genuen hamar urteren ondoren polita izan zitekeela halako zerbait egitea. Bi aste gelditzen zaizkigu filmatzeko, eta igarri da aktoreek ondo ezagutzen dutela beren pertsonaia. Giro ona dugu.

Agur, Etxebeste-n edo Dantza-n, non sentitzen duzu zeure burua islatuago?

Bietan oso eroso sentitu naiz, eta esango nuke biak oso pertsonalak direla. Buru beretik sortu dira. Egia da Agur, Etxebeste eta Aupa Etxebeste taldean egin ditugula, eta Dantza pertsonalagoa dela hein batean. Edonola ere, biak dira oso nireak. Biak egiteko gai naiz.