Eneko Arteagak (Amasa-Villabona, 1977) ia ez du gogoan Maite Barandiaran (Amasa-Villabona, 1960) dantza irakasle izan zueneko garaia, baina ez da harritzekoa, hiruzpalau urte zituen mutiko koskorra baino ez baitzen garai hartan. Biak elkarrekin agertzen diren argazki bat ere ba omen dago. Satorran ematen zituzten dantza eskolak, eta han sortu zen taldea duela 50 urte, hain justu, Franco hil zen egunean.
Nola gogoratze duzu taldea sortu zeneko eguna?
Maite Barandiaran: Herriko jendeak dantza taldean parte hartuko ote lukeen jakiteko bilera bat deitu genuen 1975eko azaroaren 20an. Zer gertatuko eta Franco hil zen egun hartan. Ezohiko egoera hartan ez zioten jendeari elkartzen uzten; gogoan daukat petril batean eserita geundela lagun bat eta biak eta nola gerturatu zitzaizkigun grisak «dispersense en grupos de a uno» esateko. Egun hartan ez genuen bilerarik egin ahal izan eta hurrengo asterako jarri genuen hitzordua. Hala ere, bilera egiteko jarri genuen egun hura geratu da guretzako urtemuga egun bezala.
Zer-nolakoa zen duela 50 urteko testuingurua?
Barandiaran: Irakinaldi moduko bat bizi zen kalean. Aurretik dantza talde bat sortzeko gogoa bagenuen, behin Franco hil ondoren biderkatu egin zitzaigun gauzak egiteko grina. Taldea sortu eta handik puska batera, 1977. urte hasieran legeztatu zuten ikurrina, hortaz, aurreneko aldi haietan ezkutuan eraman behar izaten genuen. Oso garai zirraragarriak izan ziren.
Maite Barandiaran: «Irakinaldi moduko bat bizi zen kalean. Oso garai zirraragarriak izan ziren»
Eta nondik hasi zineten?
Barandiaran: Guk ez geneukan ideia handirik, baina orduan Tolosako Udaberri dantza taldeak bazuen indarra. Handik etorri ziren Joxemi Garikano eta Iñaki Zubeldia eta haiekin ikasi genituen lehenengo dantzak.
Emanaldi asko eskaintzen zenituzten?
Barandiaran: Bai, baina garai hartan badakizu zer zen zegoena, euskararen alde ez bazen, ikastolen aldeko ekitaldia izaten zen eta, bestela, presoen aldekoa. Horrelakoetara gonbidatzen gintuzten. Sosik ez genuen ikusten, noski, dena dohainik egiten genuen. Horregatik astero kuota bat jartzen genuen, materiala eta arropetarako oihalak erosteko.
Zuek ibiltzen zineten arropa josten?
Barandiaran: Zenbait jantzi bai. Jostunarengana oihalak eramaten genituen neurrira motz zitzaten eta gero guk parpailak eta horrelakoak egiten genituen. Eguraldi onarekin mendira joan eta han ibiltzen ginen josten, bai neskak eta baita mutilak ere. Bazen mutilen bat ni baino hobeto moldatzen zena parpailak egiten. Gero gure taldean arotzak eta hainbat ofiziotako jendea ibiltzen zen eta haiek arduratzen ziren makilak, brokelak eta horrelakoak egiteaz. Material guztia guk moldatzen genuen.
Talde sendoa osatu zenuten?
Barandiaran: Hasiera-hasieran 40 pertsonatik gora elkartzen ginen taldean baina, gero, beste leku askotan bezala, konpromisoak hartu behar ziren garaian, jendea gutxitzen joan zen; 20-30 laguneko taldeak jarraitu zuen finko samar. Garrantzitsuena elkarren arteko giro hura zen. Noski izaten zirela eztabaidak gure artean, baina oso ondo moldatzen ginen. Pentsa zenbateraino, zazpi bikote sortu zirela hasierako talde hartatik.
Oinkari sortu aurretik bazegoen dantzarako tradizioa Amasa-Villabonan?
Barandiaran: Aurretik, aspaldi, baziren batzuk aurreskua-eta erakusten zutenak, zumeatarrak eta horiek. Soka-dantza eta horrelakoak erakusten zituzten, baina ez zen behin ere gure erara antolatutako talderik egon, beste herrialdeetako dantzak ikasteko. Guk geuk ere, Udaberrikoekin aurrena, baina gero geure kabuz ikasi genituen dantzak batera eta bestera joanda. Polita izan zen, adibidez, Berastegiko kasua: galduta zeukaten bertako dantza eta hango adineko jendearekin elkartuta, haiei galdetuta, lortu genuen dantza hura berreskuratzea. Gaur egun mantentzen dute.
Eten bat izan zen taldea sortu eta zenbait urteetara.
Barandiaran: Bai. Indar handiarekin hasi ginen eta nola-hala jarraitzen genuen, nahiz eta kideetako batzuk soldaduskara joan eta besteak ezkondu eta sakabanatzen joan. Azken errematea, hala ere, 1983ko uholdeek eman ziguten. Berdura plazako lokal batean geneuzkan arropak eta materialak urak hondatu zituen. Ezer gabe geratu ginen. Giroa hoztu zen eta urte batzuetan etena izan zuen taldeak.
Nola ekin zitzaion berriz ere taldearen martxari?
Barandiaran: Handik urte batzuetara, 1986-1987 urteen bueltan, dantza ikasten hasi ziren gaztetxo batzuk Bixenteren [Iguaran] eta Maddiren [Bengoetxea] laguntzaz. Hor hasi zen berriro taldea pixkanaka martxan.
Orduan hasi zinen dantzan, Eneko?
Eneko Arteaga: Bai. Inguru hartan hasiko nintzen, herriko beste ume asko bezala. Egia esan kuadrillaz aparteko lagunarte bat ekartzen zigun guri Oinkarik.
Sorreran ibili zinetenok mantendu al duzue harremana taldearekin?
Barandiaran: Bai. Niretzat horretarako dantza taldea herriarekin lotzeko oso garrantzitsuak izan ziren Santiotako konpartsak. Jende askok parte hartzen zuen egunpasa horietan, ez bazen dantzatzen, pertsonaia bezala, eta zer esanik ez, aurretik dena prestatzen, bileretan eta entsegutan. Konpartsa haiek ez ziren zerbait itxia, jende askorekin egiten genuen harremana, dantzaren, musikaren eta festaren aitzakian.
Eneko Arteaga: «Beti saiatu gara herritarrekin lotura mantentzen eta beti jaso dugu haien esker ona»
Arteaga: Beti saiatu gara herritarrekin lotura hori mantentzen eta herritarrengandik beti esker ona jaso izan dugu. Aberasgarria izan da hartu-emana. Erromeria egunean dantzan ateratzen zen gaztetxotik hasi eta pintxoak prestatzeko bere harategia erabiltzen uzten zigun pertsonaraino, herritar asko sentitu ditugu oso gertu. Uholde handi baten gisakoa izan da.
Barandiaran: Izan ere, urtero zenbat jende pasatzen da dantza eskolatik? 250 inguru? Etenak egon dira tartean, urte batzuetan besteetan baino ume gehiagorekin ibili izan gara, baina gutxi-asko kalkuluak egiten hasita, herri erdia baino gehiago pasa da hemendik. Jarraikortasun hori mantentzen asmatu dugu.
Zein da horretarako sekretua?
Arteaga: Izaera herrikoi hori galdu gabe, agertoki profesional batzuetara iristea lortu dugu. Uste dut dantzaria taldera lotzeko moduan asmatu dugula, herrikoi-profesional izaeraren orekan. Hori izan daiteke sekretuaren parteetako bat. Gaur egun, Lesakatik edo Sopelatik etortzen zaizkigu gazteak gurean aritu nahi dutela esanez eta harrituta begiratzen diegu. Aldi berean pentsatzen dugu jende hori erakartzen badugu zerbait ongi egiten ari garenaren seinalea dela.
Nola daukazue egituratuta Oinkari dantza taldea?
Arteaga: Guk Oinkari deitzen diogu lehenengo taldeari, 50 dantzariz osatuta dagoenari; eta gero datoz beste 170 dantzari 3 urtetik 75 urtera artekoak denak, 14 bat taldetan antolatuta, dantza eskola esaten diogun horretan. Bi irakasle profesional dauzkagu nominan, eta gainerako guztiak taldeko dantzariak dira partzialki irakasle lanetan aritzen direnak.
Nola zuzentzen duzue taldea?
Arteaga: Sei-zortzi pertsona gabiltza gaur egun hau guztia bideratzen. Batzuk diru kontuak daramatzate, gainerakoak entseguez edota emanaldiak lotzeaz arduratzen dira.
Barandiaran: Martxa handia da hemengoa. Txermingo lokal honetatik jende asko pasatzen da egunean zehar, orain talde bat eta geroxeago beste bat dator.
Arteaga: Askotan neure buruari esaten diot ez ote zaigun eskuetatik joan. Enpresa txiki batean bihurtu da Oinkari, aurrekontu koskor bat duena, eta arropetan eta materialetan mugitzen diren zifrak altu samarrak dira. Buruhauste pixka bat ematen du, baina emaitzarekin gustura gaude eta ahal den bitartean eutsiko diogu. Oinkarikook ona daukaguna da guztiari baietz esaten diogula; saltsa askotan sartzen gara, baina esan dezakegu enbaxada guztietatik onik atera garela.
Dantza tradizionala alboratu gabe koreografia berriak egiten hasteak lagundu dio taldeari bizirauten?
Barandiaran: Niretzat oso inportantea izan da hori. Ezin zara toki batean bertan-goxo geratu ingurukoak gauza diferenteak egiten dabiltzanean. Uste dut Oinkarik asmatu zuela behar zen garaian jendea ekartzen molde berri horietara egokitzen erakusteko; eta, gaur egun, taldeko kideak beraiek dira koreografia berri horiek egiteko gai direnak.
Arteaga: Gure ibilbidean garrantzitsua izan zen Edu Muruamendiarazekin lanean hasi ginen momentua. Ordura arte, euskal dantza tradizionaletan zentratuta geunden, eta hark begirada zabaldu zigun. Ekarpen handia izan zen harena. Dena den ez dugu behin ere dantza tradizionala alboratu: gaur egun, 12 bat urtera arte, horiekin jarduten dute gaztetxoek eta 13 urterekin hasten dira garaikideko klaseak jasotzen; adin horretatik aurrera hasten dira beste dantza estiloekin jolasean.
Barandiaran: Asko aldatu da dena. Gure garaian pausoak ondo markatzea zen garrantzitsuena, distantziak mantentzea eta denak elkarrekin joatea. Orain, urtemugarako dantzak prestatzen gabiltzan honetan, kanpo begirada izan dugu, eta esan digute, hankak bezain garrantzitsuak direla gorputzeko eta buruko mugimenduak, nora begiratzen dugun eta nola adierazten garen. Moldatu behar izan dugu gure dantzarako estiloa. Behin ere ez da berandu ikasten hasteko.
Zenbaterainoko garrantzia izan du urteotan hainbat musika talderekin egin dituzuen kolaborazioak?
Arteaga: Lehenengotakoa Korrontzirekin egin genuena izan zen. Kultur teknikariak proposatu zigun ea dantzatuko ote genuen Villabonan Korrontzik emango zuen emanaldi batean eta haiei gustatu, itxura denez. Hor hasi genuen harremana eta haien kontzertuetan kolaboratzen hasi ginen. Gero, banaka-banaka beste kolaborazio guztiak iritsi ziren: Hikako Agurtzane Intxaurragarekin hiruzpalau emanaldi antolatu ditugu; Bilboko txistulariekin; Julen Alonsorekin; Pier Paul Berzaitzekin... Kanpoko artistekin aritu gara, baina ez ditugu ahaztu nahi bertako musikariak. Haiek gabe hau guztia ez litzateke posible izango. Loatzo musika eskolatik ateratako musikariak aritu dira gurekin eta ekarpen izugarria egin diote Oinkariri.
Soilik Oinkarirena den emanaldirik baduzue?
Arteaga: Bai. Momentu honetan Errotan izeneko ikuskizuna dugu, dantza tradizional hutsean oinarritzen dena. Azkenaldian koreografietan arreta handia jarrita geneukanez, pentsatu genuen bestelako hau antolatzea interesgarria izan zitekeela.
Kanpora asko bidaiatu al duzue Oinkariko kideek?
Barandiaran: Urrutiena Muruetara (Bizkaia) joan ginen gure garaian [barrez]. Taldearekin hasi eta urtebetera edo izango zen, eta autobusa eta guzti antolatu genuen Villabonatik hara joateko. Lehendabiziko aldia zen hain urrutira joaten ginena, bestela hemen inguruan ibiltzen baikinen.
Arteaga: Nik irteera bat aipatu behar banu, Danimarkan izan gineko hura aipatuko nuke. Oso oroitzapen ona daukat. Taldeak berriro martxa hartu zueneko garai hartako lehenengo irteera handia izan zen. Bi autobus-literatan joan ginen hemendik, nik ez dakit nola atrebitu ginen. 80 bat kide izango ginen eta bi aste pasa genituen han.
Nazioarteko dantza jaialdietan parte hartu izan duzue?
Arteaga: Mundu hori asko aldatu da. Lehen zu jartzen zinen harremanetan jaialdiko antolatzaileekin eta gonbidatu egiten zintuzten. Aukera bat izaten zen guretzat. Gaur egun harrituta nago nola dauden negozio bihurtuta jaialdiok. Haiek jartzen dira zurekin harremanetan eta bi gau pasatzeko tarifa batzuk jartzen dizkizute. Nola da posible gu baldin bagoaz dantzara? Guk saioa eskaini eta gainera pagatu? Oporretarako negozio bezala jarrita daude eta jaialdi hauek hartu duten norabidearekin haserre nago. Azkenaldian ez gara horrelakoetara joaten.
Txapelketek garrantzia handia izan dute dantza taldean?
Arteaga: Guk txapelketarako lan handia egiten dugu Oinkarin eta suelto txapelketak edo aurresku txapelketek garrantzi handia dute guretzat. Aitortu behar banizu, ez diot hainbesteko inportantziarik ematen emaitzari, sariari, baina bai dantzariek egiten duten eboluzioari. Txapelketa horiek prestatzeko dantzariek bakarkako lan handia egin behar izaten dute eta nabaria da denbora gutxian egiten duten gorakada. Izugarria izaten da. Dantzaren hobekuntzarako ibiltzen ditugu txapelketak eta ez hainbeste Oinkariri izen bat eman eta sariak pilatzeko. Gero, noski, Seguran taldeko Gorka Granadok irabazi eta izugarrizko poza sentitzen dugu, baina horra iristeko dantzari horrek egin duen lanean eta horrek taldeari ematen dion guztian egingo nuke azpimarra.
Harrobi handia izan da Oinkari dantzarientzat?
Barandiaran: Niretzat Oinkariren onena taldeak izan duen garapena izan da. Gaur egun dantza munduan profesional gisa bizi den jendea dago. Harro gaude horrekin.
Maite Barandiaran: «Onena taldearen garapena izan da. Gaur egun dantzan profesional gisa bizi den jendea dago»
Arteaga: Gure gazte denboran Oinkari afizio soil bat zen. Gaur egun, jende askorentzat afizio izaten segitzen du, baina badaude ofizio bihurtu dutenak ere. Hori salto inportantea izan da. Ioritz Galarraga, adibidez, Bilakan dabil, Julen Rodriguez Biarritzeko Balletean, eta Gorka Duran Alemaniako Wiesbadeneko Hessisches Staatsballett konpainian. Horiek batzuk aipatzearren, baina horiekin batera dantza irakasle bezala profesionalki ari den jende asko daukagu. Dantza haien bizitzetan hain modu garrantzitsuan barneratzea lortu badugu, kristorena da, pasada bat. Honetan hasi ginenean burutik pasa ere ez zitzaigun egin hori gerta zitekeenik.
Barandiaran: Bada zuri burutik pasatu ez bazitzaizun, pentsa ezazu guri, duela 50 urte. Beste pretentsiorik gabe taldea sortu eta ikusi noraino iritsi garen. Hala ere, bada urteotan aldatu ez den gauza bat: mutilen parte hartzea. Gutxiago animatu izan dira mutilak dantzara eta gero, alderantziz, haietako batzuk iritsi dira dantzari profesional izatera, neskekin pasa ez dena. Beste hainbat sektoretan gertatzen dena gertatzen da dantzan ere: neskak oinarrian ugariago, eta gero ikusgaitasuna mutilena izaten da.
Euskal dantza taldeen artean nola dago posizionatuta Oinkari?
Barandiaran: Niri rankingak ez zaizkit gustatzen, baina esango nuke goi-goi mailan dagoela.
Eneko Arteaga: «Monopolioa dago, asko kostatzen da denok egon nahi genukeen oholtza horietara iristea»
Arteaga: Ez dakit. Kritiko xamarra izango naiz: momentu honetan Euskal Herrian euskal dantzen merkatuan monopolio bat dagoela esango nuke. Dantza talde jakin bat dabil hor, eta gainerako guztiak ahal duguna egiten dugu agertokietara iristeko. Talde asko daude esateko asko daukatenak, ez bakarrik Oinkari, eta injustua iruditzen zait horiek denak aintzakotzat ez hartzea. Diru laguntzak talde bakar batean zentratzen dira. Asko kostatzen da denok egon nahi genukeen oholtza horietara iristea. Monopolizatuta dago dena, sentitzen dut horrela esatea.
Nahikoa babestuta dago euskal dantza?
Barandiaran: Asko jakin gabe, baina esango nuke horretan ere segun eta zein harreman duzun, bada errazago izango dituzula gauzak. Dena den, iruditzen zait gaur egun zailagoa dela hutsetik dantza talde bat sortzen hastea, duela 50 urte baino.
Arteaga: Nik ikusten dut, adibidez, Eusko Jaurlaritzaren diru laguntza zirkuitu horietan sartu nahi izanez gero inbertsio handiak egin behar direla. Ez bakarrik dantzari aldetik, prestakuntza handiak egin behar dira atrezzo, jantzi eta ikuskizunetan, eta hori egitea ez dago edozein herritako dantza talderen esku. Herrietako dantza programazioak askotan eliteko konpainia horietara bideratuta daude, eta ez hainbeste gu bezalako taldeetara.
Barandiaran: Garai batean herri guztietako festetan dantza talde bat ekartzen genuen, edozein herritakoa; haiek euren ikuskizuna ematen zuten eta jendeak begiratu egiten zion horri. Gaur egun, emanaldi ikusgarri horiek ekartzeko joera nagusitu da.
Arteaga: Egia da, eta hori gu ez gaudela kexatzeko moduan. Emanaldi asko egiten ditugu urtean zehar. Baina pixka bat arakatzen hasi, ordenagailu aurrean jarri, eta jabetzen zara gure emanaldiak besteekin egindako kolaborazioak izaten direla, alegia, besteek lotu dituzten saioetara joaten garela dantzara. Emanaldi propioetarako gutxi hots egiten digute. Ez dago demanda handirik, eta horrek apur bat kezkatzen nau.
Estimua badu euskal dantzak?
Barandiaran: Nire adinekoen edo gaztexeagoen artean badute estimazioa gurea bezalako taldeek, herrietakoek alegia; baina 40 urtetik beherakoak, horiek izen bat erakarrita joaten dira. Mundu bat da non zabaldu egin den dena, eta askotariko eskaintza dagoen. Eta hori ez da txarra, dantzari bezala aberastu egiten gaituelako.
Arteaga: Berez, guk ere ikusten dugu balletean hasten direla ume asko. Han hasi eta gero gurera etortzea guretzat izugarrizko abantaila da, guztiz osagarria delako balleta euskal dantzekin; sekulako oinarria ematen du beste edozertarako ere.
Barandiaran: Hala ere, ondo dago hori guztia, baina nik ikusten dudana da harreman hori, guk bere garaian dantza taldearekin genuena, zaila dela mantentzen gaur egun. Ez da erraza.
Arteaga: Ez da erraza ez, baina aldi berean eskertuta egon behar dugu. Oinkarik urteotan bizi izan duen eraldaketa hori gauzatu zedin ezinbestekoa izan da laguntza ekonomikoa, nagusiki, Amasa-Villabonako udaletik etorri zaiguna. Guk herriarekin zor hori sentitzen dugu, jaso dugun hori itzultzeko beharra.
Plazan dantzatzen al da garai batean bezainbeste?
Arteaga: Nik uste dut herrien arabera doala. Villabonan festetan edo edozein erromeriatan jendeak plazan dantza egiten du, betetzen du plaza nahiz eta handia izan.
Barandiaran: Egon ziren urte okerragoak ere, eta uste dut hasi dela berreskuratzen plazan dantza egiteko ohitura.
Arteaga: Uste dut bere garaian asmatu zutela Tapia eta Leturiak edota Patxi Perezek-eta, herri dantzak erakusteko proiektu horiek lortu zuten jendea plazan dantzan jartzea. Gurea, esango nuke herri dantzaria dela.
Azaroaren 23tik aurrera zer bide jarraituko du Oinkarik?
Barandiaran: Ikusiko dugu. Nik badakit jende bat, urtemugako festa bukatu eta berehala hasiko dela konpartsaren inguruan galdezka eta aurrera begira asmo berriak mahai gainean jartzen.
Arteaga: Hor sartuko naiz ni lasaitu zaitezten esatera [barrez]. Hemendik aurrera zer? Ahal dela herri mailan eta afizio honi eutsiz jarraitu nahi genuke; maila mantentzea lortzen badugu gustura egongo nintzateke.
Zorionak.
Barandiaran eta Arteaga: Eskerrik asko.
