Amaia Mujika Goñi: «Txapela eta andreen zapia berreskuratzea ona litzateke euskal nortasuna erakusteko»

Zure ama, Karmele Goñi, etnografo ezaguna izan zen. Haren ereduari segika sartu zinen zu etnografian?

Ez. Egia da kultura gure bizimodua izan dela: ikastolak, dantza taldeak, Zeraingo [Gipuzkoa] etnografia... Ni ikasle txarra izan nintzen, baina UBI unibertsitatera bideratzeko ikasturtean andereño bat ezagutu nuen, Adelina Moya Artearen Historiako irakaslea, eta hark mundu berri bat erakutsi zidan. Historia ikastera bultzatu ninduen. Eusko Jaurlaritzak beka batzuk atera zituen, eta horien bidez sartu nintzen Euskal Museoan. Amaren lana ikusten nuen, eta nik beste gauza bat nahi nuen: artea, historia... Baina museoan haren gidaritzapean lan egin genuenoi etnografia sartu zigun bete-betean, pentsatzen zuelako on Jose Migelen [Barandiaran] ikasketen ondorioz etnografia zela erarik hoberena euskal kultura ikasteko, ikertzeko eta lantzeko, guk ez baitaukagu historia idatzirik.

Aipatu duzu zure etxean betidanik bizi izan duzula kultur giroa. Zelan gogoratzen duzu gaztaroko giro hori?

Edozein egunetan, dantza taldeetakoak etortzen ziren etxera arratsalde-pasa. On Jose Migel Bilbora etortzen zenean Museo Arkeologikora, gure etxean gelditzen zen. Aste bukaeran, Dimara edo Zeanurira joaten ginen amarekin, baita Lekeitiora ere, arropa bila. Uda Zerainen pasatzen genuen: herriak oraindik bizimodu tradizionala zuen, amak etnografia ikerketak egiten zituen han Atlas de Vasconia-rako, eta gu baserrietan ibiltzen ginen gora eta behera, jolasten. Bagenekien zer ziren gurdiak, saskiak, zertarako zen garia, nola lantzen zen artoa... Uste dut opor haiek arrastoren bat utzi zidatela.

1980ko hamarkadan beka bat jaso zenuen. Nondik hasi zinen ikertzen?

Katalogazio lana egitera baino ez ginen sartu museora, ez ikertzera. Baina gauza batek beste bat ekarri zuen. Garai hartan sartu ginenak izan gara gerora museoko sailetako, artxiboko eta bibliotekako arduradunak, erretiratu garen arte.

«1980ko hamarkadan, etnografia zientzia garrantzitsua zen. Baina, urteak pasatuta, balioa galdu du»

Inoiz esan duzu etnografia bigarren mailakotzat jo izan dela...

Bai, guztiz. Orain ere bai. Orain desagertu egin da, ez dago inon ere.

Eta 1980ko hamarkadan?

Oraindik asko lantzen zen. Ilusio garai bat izan zen, dena egiteko momentua, jende asko inplikatuta zegoen... Hainbat leku zeuden jendea batzeko eta euskal kulturaren inguruan lan egiteko: Eusko Ikaskuntza, Etniker, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea... Garai hartan ez zen norberarentzat lan egiten, baizik eta denontzat. Etnografia zientzia garrantzitsua zen. Baina, urteekin, balioa galdu du. Horregatik, beti esan dut etnografoa naizela, ez historialaria.

Janzkera izan da zure ikerketa bideetako bat. Zelako garrantzia izan du arropak euskal gizartean?

Hor bai, hor amari segika sartu nintzen. Museoan sartu ginen guztiak kaletarrak ginen, eta guretzat museoa kaxa handi bat izan zen, denetik baitzeukan; horrek aukera handia eman zigun, nahiz eta garai hartan museoa oso gaizki zegoen. 1919an sortu zen; 1922tik 1925era, Jesus Larrea izan zen zuzendaria, eta bilketa oso ona egin zuen: bizimodu tradizionala bizirik zegoen oraindik, eta jantziak, artzaintzako gauzak, baserriko tresnak eta abar jaso zituen Larreak. Ordukoak dira museoaren altxorrik ederrenetakoak. Gu sartu ginenean, gauza asko zeuden, baina ez museoaren hastapenetan bezainbeste. 1970eko urteak oso arraroak izan ziren, museoa bi edo hiru aldiz lekualdatu zuten, eta bilduma ez zegoen ondo jasota. Fitxa asko galduta zeuden. Eskerrak Karmele eta beste aditu asko zeuden... Museoko bilduma garrantzitsuenetako bat jantziena zen. Hori izan zen gure lehenengo lana: arropak eta oihalak aztertzea eta katalogatzea. Amari iruditzen zitzaion jantzia gure nortasunaren irudia zela, hizkuntza eta baserria bezala.

Euskal nortasunarekin oso lotuta dagoen jantzietako bat txapela da. Gero eta gutxiago erabiltzen da, ordea.

Bai, dena bezala. Txapela gurea da, baina ez da. Askotan, garrantzitsuena ez da herriak zer sortzen duen, baizik eta zerbait nola bereganatzen duen. Eta gu oso onak izan gara horretan. Txapela gerra karlistaren ondoren orokortu zen Euskal Herrian, eta fabrikak jarri genituen berehala. Gainera, beste kultura batzuei nola erabili erakutsi diegu. Txapelaren erabilera gutxitu egin da orain, gure festa tradizionaletan janzten dugu, edo dantzariek janzten dute... Burua estaltzeko ohitura galdu dugu, baina iruditzen zait txapela eta emakumeen zapia berreskuratzea gauza ona izango litzatekeela euskal nortasuna erakusteko; ez soilik kaletarrok erabiliz, baizik eta lehendakariek ere bai, kulturgileek... Dena den, ondo jantzita eraman behar da: gaizki eramateko, hobe ez erabiltzea.

36ko gerra mugarria izan zen euskal jantzi tradizionalarentzat?

Jantzi tradizionala, herrikoia, mundu jakin bateko jantzia da. Gerra inguruan, mundu hori desagertu egin zen, 1960ko hamarkadan baserrietako edo kostako aitita-amamek oraindik erabiltzen zuten arren. Guk berreskuratu egin dugu gero, baina, nire ustez, azkenaldian mozorrotu egiten gara, jantzi baino gehiago.

Portzelana ere ikertu duzu. Zer informazio ematen du gizarte baten inguruan?

Museoan, zeramikarena beste bilduma garrantzitsu bat da. Lehendabizi, tradizionala ikertu nuen, eta, gero, Busturiko eta Pasaiako [Gipuzkoa] portzelanak, baita Iparraldeko gresa ere. Amaren gizaldiko jendeak landuak zituen, baina artikulu txiki eta puntualetan. Euskal Herri osoa bisitatu genuen, eta instituzioen eta partikularren bildumak ikertu genituen. Lan oso gaitza izan zen, baina lortu genuen. Museoa dagoen eraikinean [Bilboko Unamuno plazan] Erruki Etxea egon zen, eta zeramika egiten irakasten zieten han zeuden gaztetxoei. Iruditu zitzaigun horren inguruan gehiago ikertu behar genuela: zer geneukan, nola egin zen...; eta zergatik landu den zeramika mota bat gizaldi bakoitzean. Maite Jimenez, Marian Alvarez eta hirurok ibili ginen horretan.

Jantziak eta portzelana ondare materiala dira, baina elkarrizketak ere garrantzitsuak dira zure lanean. Oroimena al da etnografiaren oinarria?

Ondare materiala dira museoetan dauden bildumak, puskak... Baina, nola esan? [Hausnartzen geratu da une batez, eta katilua hartu du]. Hau kafe taza bat da. Neurri jakin batzuk ditu, material jakin bat, industriagintzakoa da. Baina horren atzean gauza asko daude: non egin den, zergatik egin den horrela, zer gizalditakoa den, zein tabernatan hartu dudan kafea, ea gaur egun kafea hartzeko ohitura dugun edo ez... Hori dena ez da ikusten, baina hemen dago. Eta hori ez bada aztertzen, beste edozein kafe taza bezalakoa da hau. Hori da etnografiak erakutsi diguna: gauzak bere testuinguruan ulertu behar direla. Eta taza hori erabili dutenekin ere hitz egin beharko duzu: gauza bat da liburuetan agertzen dena, edo adituekin hitz egindakoa; baina gauza asko ez dituzu ezagutuko, zu ez zarelako bizimodu horren parte.

«Industria garaiaren etnografia egin beharko litzateke. Eta, agian, egungo frankiziak ere jaso beharko genituzke»

Bada, beraz, etnografia galdutako denbora berreskuratzeko modu bat?

Galdutakoa eta gaur egungoa. Gaur egungo edozein gauza iker dezaket etnografiaren bidez: objektuak zelan erabiltzen diren, zer ohitura dauzkagun... Begoña auzoaren inguruko ikerketa gaur egungo jendearekin egin dut; esate baterako, haiei esker lortu dut Etxebarria lantegiari buruzko informazioa: nola egiten ziren labeak, nolakoa zen fundizioa, zer pieza egiten zituzten, sekzioak nola antolatzen ziren...

Oraindik egiteko dago industria garaiaren etnografia?

Uste dut egin beharko litzatekeela. Eta, agian, gaur egungo frankiziak ere jaso beharko genituzke, edo Internet kafeak. Beste bizimodu bat daukagu orain, baina bizimodu hori islatzen duten gauzak ere badaude. Etnografiak ez dauka mugarik.

Begoña ikertu duzu azken urteetan, hortaz?

Orain dela urte asko Eulalia Abaituaren argazkien katalogazioa egin genuen, Maite Jimenez buru, eta Begoñako jende asko ezagutu genuen —Abaitua Begoñan bizi zen—. Esteban Kadarsok Begoñaren inguruan lan egitea proposatu zidan. Hori izan da azken urteotan egin dudan etnografia lanik sakonena: hango baserriak, txakolindegiak, Etxebarria fabrika... Gerra inguruan jaiotakoekin hitz egin genuen: Bilbok 1925ean anexionatu zuen Begoña, baina herriko bideak, askak eta iturriak ezagutu zituzten, nola joaten ziren baserrietatik uraren bila edo Erribera merkatura ortuariak saltzera...