«Uste dut kultura gure sentimendu politikoak bideratzeko tresna dela»

Koldo Zabala

Oldarra elkarteko lehendakari izanik, datorkion erretiroan ari da jadanik pentsatzen. Gauzak egiteko gogoa, ordea, ez du galdu.



Getxon jaio zinen, 1936ko gerra aurretik. Zer edo zer oroitzen al duzu?



Koldo Zabala: Ez, ez dut deus oroitzen, oso umea nintzelako. Gogoratzen dut geroago Frantziako iparraldean exiliatuta egon ginela. Alemanen bigarren inbasioa izan zen, orduan. Aita Miarritzera jaitsi zen, eta hemen ibili zen, elbarriekin Arroxelan. Gero Gourseko kontzentrazio eremuan sartu zuten. Une horretan familia guztia sakabanatuta zegoen: anaia bat Txilera joan zen, beste bat Kubara. Ni hemen geratu nintzen, anaia batekin eta gurasoekin, eta hemen egin nituen ikasketa guztiak. Dantzaren aldetik, baziren Eresoinkan ibilitakoak. Gerrak harrapatu zituen, eta ezin izan ziren Hegoaldera itzuli.



Aita, Emilio Zabala Zabalita, ELAko sortzaileetakoa zen. Horrek asko eragingo zizuen?



Zabala: Bai, aita diruzaina zen, eta sortzailea. Noski, asko eragin zigun. Gogoratzen dut aitak urtero Eguberrietan hauxe esaten zigula: «Hurrengo Urteberria Getxon ospatuko dugu». Baina errealitatea bestelakoa izan da.



Ez zineten inoiz gehiago itzuli Getxora?



Zabala: Amak itzuli behar izan zuen, gure ondasun guztiak kendu zizkigutelako frankistek. Ni amarekin izan nintzen bizpahiru urtez Getxon. Baina muga pasatu behar izan genuen berriz ere, Elizondotik, 1945. urtearen inguruan. Orduan hasi nintzen Frantziako eskolan. Baleta geroago ikasi nuen. Euskal dantza familian bertan egin nuen. Aita San Mamesen egin zuen lehen dantzari egunaren antolatzailea izan zen. Nik anaiak eta arrebak ikusi nituen dantzan orduan.



Laster Parisera joan zinen ikastera.



Zabala: Bai, kontserbatorioan ikastera. Han Alexandre Voloninerekin ikasi nuen bi urtez. Gero kontserbatoriora sartu nintzen, eta 1955-56era arte kontratu bat egin nuen Bordeleko Antzerkiarekin, eta ondoren Oldarrak dantza irakasle eta koreografo kontratu bat egin zidan. Oldarra txikitatik ezagutu nuen, baina zortea izan nuen, euskal dantzari handiak ezagutu nituelako: Txato Aristizabal, Juan Etxabe… Oldarrari jarri nion baldintza izan zen dantza klasikoa ikasten jarraitzeko aukera izatea. Parisen jarraitu nuen ikasten, eta han Brieux-Uztaritz ezagutu nuen, nafar jatorrikoa. Dantza klasikoaren maisu handia zen, eta 10-15 izar formatu zituen. 20 bat urtez ikasi nuen harekin.



Oldarran 60ko urteetan sartu zinen. Ordurako, familia batera zegoen jadanik?



Zabala: Ez, ez. Guztiz sakabanatuta geunden. Guk aukera izan genuen Caracas edo Mexikora joateko, baina aitak hemen geratzea hobetsi zuen, beti zuelako buruan Getxora itzultzea.



Berak erregimen frankista eroriko zen itxaropenari eusten zion, beraz?



Zabala: Hori da, eta itxaropen hori transmititzen zigun guri. Aitak hemen geratzea erabaki zuen, ELAko idazkari Erzillarekin eta lehendakari Leundarekin.



Nolakoa zen zure gazte garaiko Ipar Euskal Herria?



Zabala: Ni hasieran gaizki nengoen. Getxon, sei-zazpi urterekin gaizki pasatu nuen. Eskolan zigortzen gintuzten, izena aldatzen zidaten, eta presio izugarria pairatu nuen, erlijioaren ikuspegitik bertatik. Muga pasatu ondoren, hemengo euskaldun batzuek salatu gintuzten, eta kontzentrazio eremuetara eraman gintuzten. Hori da Iparraldeari buruz dudan lehen oroitzapen txarra. Gero urak bere onera etorri ziren, naziak joan zirenean. Guk Oldarran beti izan dugu Hegoaldeko jendearekiko errespetu handia. Ondoren, ezkondu nintzen, lehen ikastola sortu genuen Miarritzen. Ni kulturaren munduan murgildua ibili izan naiz, baina beti dantzaren munduan.



Dantza txiki-txikitatik ezagutu eta maitatu duzu, beraz.



Zabala: Bai. Ni oso motibatua izan naiz gorputz osoko dantzarekin, dantza klasiko garaikidearekin. Ez naiz harritzen hori ikasi izanaz, zeren gero ezagutu bainuen euskal dantza tradizionala, Lantz edo Zubietako inauteriak ikustera joaten nintzenean. Orduan deskubritu nuen zer-nolako aberastasuna zegoen han. Baina hori askoz ere geroago ezagutu nuen. Nire prestakuntza, beraz, akademikoagoa izan zen, zorroztasun handiagokoa, hala esan badaiteke. Parisen dantza klasikoaren katedra lortu nuen. Gero Baionako kontserbatorioan eskolak emateko aukera izan dut, Jon Maia eta Iker Murillo gazteei besteak beste. Nik hemen deskubritu nuen Zuberoako dantza. Zuberoako dantzak dantza klasikoaren antza badu, eta teknika berezi bat eskatzen du. Baina baita errefuxiatu izanik ezin nintzelako mugaz hegoaldera pasatu ere deskubritu nuen.



Paperik gabe bizi zinen?



Zabala: Nire laugarren umea jaio arte halaxe bizi izan nintzen. Munduko bazter guztietara Genevako Konbentzioaren agiri batekin joaten nintzen, hark ematen zizkigun disgustu guztiekin. Herri askotan ez zidaten baimena ematen sartzeko. Europan eta Ameriketako Estatu Batuetan, behintzat, asko ibili nintzen.



Nolakoa izan da zure dantzari bizitza?



Zabala: Hamar urterekin aldatua nuen nire pentsaera. Euskal dantzaren barruan hiru jarduteko modu zeuden: tokian tokiko taldeek nor bere herriko festetan emanaldia eskaintzeko egiten zituzten entseguak. Hori guztiz errespetagarria zen. Nire aitak berak eta beste batzuek, behar politiko-kulturalengatik, izaera aldatu zioten Bizkaiko dantzari, eta niretzat hori ez zen batere ona. Gero ohartu nintzen eszenatoki batera atera ostean ezin zarela autentikoa izan, hau da, ezin duzula talde batek bere herriko jaietan egingo duen bera egin. Hor hasi nintzen konponketa koreografikoak egiten, argi jokoak, musika sartuz… Ordura arte taldeek egiten zutenarekin alderatuz, ikuspegi ezberdina zen. Gero, beste eboluzio bat izan nuen: konturatu nintzen, Espainiako baleta aztertzen ari nintzela, estilo eboluzio bat zela, hau da, lan egin daitekeela pauso batekin, eta eszenatokira eraman, purutasuna, hasieran ez zituen kontzepzio estetiko ezberdinak emanez… Eta nire kezka hori zen: nola eman beste itxura bat sustraiei traizio egin gabe? Hirugarren eboluzio bat ere izan nuen, aurrekoa baino errazagoa, ordea. Esan nuen: euskalduna naiz, pentsaera bat dut, eta une honetatik aurrera egingo dudan guztia euskalduna izango da. Nafarroa edo Gernika baletekin hori egin nuen. Baletak izanda, joten aberastasuna baliatu nuen, gure arbasoen espiritua ezagutzen saiatu nintzen. Eta esan nuen: orain ahaztu guztia, eta nahi duzuna asmatu. Hor erabat aske sentitu nintzen: egin nuena ona edo txarra izan den ikusleak esan beharko du.



Orain nola dago euskal dantza?



Zabala: Euskal musikak aurrerapen ikaragarria egin du. Eta gu, dantzariok, beti, toalla baten atzean biluzik gaude. Eta toalla hori bota egin behar dugu. Ez dugu gure berezko gorputzaren beldurrik izan behar. Dantzan egin behar dugu modu erabat aske batean. Hori egiteko, baldintza batzuk behar dira, norberaren hiztegia asmatu behar delako, gorputzak transmititu ahal izan dezan. Maluruski, dantzari profesionalik edo prestakuntza profesionala duen dantzaririk ez dugunez, zailagoa da. Konpainia profesional batek astero hiruzpalau entsegu egin ditzake, eta eska dakioke. Konpainia profesional bat antolatu behar da. Eresoinkak garai batean izan zuen espiritu horrekin, seguru nago gauza ederrak egin litezkeela. Paisaia bat egokitzen zuten: plaza bat, frontoia, eliza… Eta han dantza sartzen zuten.



Dantzaren eskola nazionala beharko litzateke, akaso?



Zabala: Erabat. Harritzen nau inork horretan oraindik ez pentsatu izanak. Taldeek elkar aberats dezakete, baina berrikuntzak balet konpainia batek egiten dituenean, prestakuntza klasiko batekin, kontserbatorio batean biribildu daiteke. Jon Maiak hori egin du. Uste dut dantzari onak ezin direla egin kontserbatorio batean lan egin ez badute.



Zergatik jartzen du Batzoki Oldarra elkartearen sarreran?



Zabala: Oldarra sortu zenean, Eresoinkan ibilitako jendearekin osatu zen. Batzokik garai hartan beste esanahi bat zuen: batzartzeko tokia. Eta 40ko urteetatik hala deitu zitzaion. Baina guk badakigu beste esanahi bat duela, batzokiak EAJrekin lotutako elkarguneak direlako. Guk ez dugu loturarik EAJrekin. Guztiz independenteak gara.



Nola ikusi duzu euskal kulturaren garapena Ipar Euskal Herrian?



Zabala: Garapen handi bat izan da hemen. Oldarraren balet eskolaren 50. urteurrenean, konturatu gara garapen itzela izan dugula: milaka ikasle pasatu dira hemendik, eta euskal kultura ezagutu dute. Izan dira gau eskolak, txistu, gaita… Denetik. Garai batean Oldarra euskal kulturaren bitxi bat bezalako zerbait zen: barnealdean politikoki ipotxak ziren, baina kulturalki erraldoiak. Euskal kultura apaizek bideratu izan dute hemen betitik. Garai batean ez zen beharrik sentitzen ikastolak egiteko, baina azken hamabost urteotan ikastolako ikasleen bigarren belaunaldia dator, eta askoz ere aurreratuago daude gu baino. Ez dago alderik Ipar eta Hego Euskal Herriaren artean. Hego Euskal Herrian ere garapen handia izan da: lehen gugandik gertuko jendeak frantses deitzen zigun. Uste dut hori desagertu dela. Igandean izan zen Herri Urrats jaialdia emandako garapenaren adibidea da.



Baina euskara galtzeko zorian dago.



Zabala: Bai, baina hori da Frantziako Estatuaren inposizio inteligentearen ondorioa. Estatu frantsesak tradizio zentralista indartsua du, eta Paris Madril baino askoz ere garrantzitsuago da. Eta horrek eragina du. Parisen iraultza egin, eta Errepublikaren hizkuntza frantsesa dela esan zutenean, dena izorratu zuten. Eta esaten digute ikas dezakegula ikastoletan, ez dela arazorik. Esan diezaiekegu beraiei euskaraz hitz egin dezaketela Parisen, baina ez dut uste onartuko dutenik, ezta? Jakina, garai batean pentsaera ere halakoa zen euskaldunen artean: euskarak deusetarako ez zuen balio. Orain Maule, Garazi edo Baionara joanez gero, jendeak ahalegina egiten du euskaraz mintzatzeko. Garai batean ezin zen euskarazko izenik jarri, orain ez dago horrelakorik. Ikurrina non-nahi azaltzen da. Egia da, politikan abertzaleek %15-18 baino ez dutela ordezkatzen, baina uste dut hor ere garapen positiboa izango dela.



Politika gertutik jarraitu izan duzu beti, ezta?



Zabala: Uste dut kultura gure sentimendu politikoak bideratzeko tresna dela. Bata bestearekin dago lotuta. Euskaraz hitz egiten duena ez da frantsesa edo espainola erabiltzen duena bezalakoa: badu bere mentalitate berezkoa, bere sustraiei fidel bizi da. Guk iseka, tratu txarra, sufrimendua… pairatu ditugu gure azalean. Beti errespetua izan dugu besteekiko, nahiz eta gure mentalitatea ez izan. Baina, Oldarran esaterako, beti izan dugu argi mentalitate politiko-kulturala izan behar dugula. Duela 19 urte izan zen sarekadan, hemengo ikastolan zebiltzan 19 umeren familiak hondatu zituzten. Bakoitzak bere ardurei aurre egin behar die, baina ikusi dut asko eskaini digutela, beren herriaren alde eta herri horren kulturaren alde lan eta borroka handia egin dutela. Eta horrek indar handia eman dio Oldarrari.



Zuk Argalarekin harremana izan zenuen.



Zabala: Bai. Harremana izan genuen jakin nahi izan gabe zein zen zein. Baina nik asko errespetatzen nuen. Banekien politikan oso murgildua zegoela hainbat jende, eta nik jende ugari ikusi dut elkarte honetatik pasatzen, indar handikoa, borondate eta konbikzio handikoa, jende oso jatorra, errespetu handikoa. Eta indar handia eman digute.



Zuk Miarritzeko zerrenda abertzalean parte hartu zenuen behin. Gaur egun, nola ikusten duzu egoera politikoa?



Zabala: Gertutik jarraitzen dut egoera politikoa. Egunero irakurtzen ditut egunkariak, eta entzuten ditut irratiak. Hori oso barneratua izan dugu beti familian, aitak Paris Irratia, Londres Irratia, Mosku Irratia eta Euskadi Irratia entzuten zituelako. Horrek markatu gaitu guztiok. Itxaropen handiko garaia izan genuen Lizarra-Garazirekin. Gero desilusioa. Orain Madrilgo astinaldia. Gorabehera handiak ditugu, baina uste dut konfiantza handia izan behar dugula: ez dakit guregatik borroka egiten dugun, baina ziur naiz gure seme-alabengatik baietz. Uste dut Espainiako Estatuak izaera federala izango duela, eta gure izaera aitortu beharko duela, subiranotasunerako dugun eskubidea. Euskal Herria indartsu ikusten dut Europan. Eragina izango du guregan ere Katalunian izango den garapenak.





Zer egitasmo duzu erretreta hartzean?



Zabala: Dantza tradizionala emango duten irakasleak ari naiz bilatzen, kontserbatorioan dudan egungo lana uzteko. Dantza klasikoarena utzi nuen jadanik. Oldarran bertan oso ongi prestatutako pertsona batzuei utziko diet nire ardura. Eta geratzen zaizkidan urteotan irakaskuntza gutxiago, eta koreografia gehiago egin nahi nuke. Horregatik, lanak bilatzen ari naiz, musika entzuten. Bost urteotan gehiago jarriko naiz koreografiara, beste pertsona batzuek daramaten bideari beste kolore bat emanez.