«Historiak, zoritxarrez, ez ditu metaforak kontuan hartzen»

Juan Antonio Urbeltz, folklore aditua

Orain arte kaleratu dituen lan guztiak bata bestearen jarraipen direla esan du Urbeltzek. Bailar el Caos eta Alardeak liburuen ondorengoa da hau. Azken liburu honetan, Ezpata-dantzen, Aratosteen eta mairuen irakurketa berri bat aurkezten du Urbeltzek, besteak beste. Halako jaialdi eta dantzak izurrite, gosete eta intsektuen aurkako metaforak direla dio Urbeltzek; ekosistemari lotutako teoria aurkeztu du.

Nola hasi zinen teoria berri honekin?

Aurreko liburuei lotuta dago hau ere; Bailar el caos eta Alardeak lanei, hain zuzen. Euskal Herrian mundu kaotikoa dugula konturatu nintzen; folklore kaotikoa dugu. Kaosa deitzen diot asimetriari. Baditugu gure ondarean asimetrikoak diren doinu batzuk; esaldi asimetrikoetan egituratutakoak alegia. Gero, esaldi horiek beste atal asimetriko batzuetan banatzen dira. Beraz, dantza horiek dantzatzeko, buruz ikasi behar ditugu pausoak. Oso leku gutxitan gertatzen da hori. Iparraldeko Jauziak, esaterako, buruz jakin behar ditugu, edo, bestela, norbaitek kantatu behar dizkigu. Folklore kaotikoaren aurrean gaude.

•Gure dantzak kaotikoak dira beraz.

Kondaira grekoak hala kontatzen du: «Lehenengo kaosa da; bertatik lurra eta zerua banatzen dira. Lurretik titanak sortzen dira, emakumezkoak. Bata Nemesis da, memoria. Nemesisek harremanak izango ditu Zeusekin, jainkoen aitarekin. Bederatzi gauetan izango dira elkarrekin, eta bederatzi musa jaioko dira harreman hartatik: bat dantzaren musa izango da. Beraz, dantza memoriaren alaba da eta kaosaren iloba. Kaosa, euskal herritarrok betidanik izan dugun elementua da, eta gaur egun ere mantendu egiten dugu.

Terminologiak lantzen hasi zinen beraz.

Moro hitza (mairu) aztertu nuen lehendabizi. Mairu hitzak baditu beste esanahi batzuk, guk baztertuta genituenak. Ingelesez, esaterako, moorlands zingira da; ingelesez zaharrean. Horregatik mairuak zingiretan bizi diren biztanleak dira. Izan ere, Islam aurreko munduaz ari gara berbetan. Gero, Islama Europara etorri zenean, metafora hori ezkutatu egin zen.

Zenbat urte atzera egin behar dugu zure teoria honen oinarrietara heldu eta hura ulertzeko?

Neolitikotik datorren kultura izan liteke hau; k.a 10.000. urte ingurukoa. Turkian hasi ziren lurra lantzen. Jakina, nekazaritza garatu ahala teknologia berriak sortu zituzten. Baina ondasun izpiritual bat ere beharrezkoa zuten biztanleek, eta hala sortu zuten. Ekipamendu izpiritual hori da Europan dugun folklorearen oinarria. Eta horrek egiten ditu hain antzeko, esaterako, Morris dances dantza ingelesak eta gure Inauteriak. Beraz, dantza horiek izurriteei eta goseari aurre egiteko dantzatzen zituzten gure arbasoek. Eta kultura hori Europa osoan aurki genezake.

Orduan zergatik ez dugu bere esanahia behar bezala gorde?

Iparraldeko Inauteriak, esaterako, jai giroan interpretatu ditugu. Nik beste era batera irakurri dut. Inauteri hitza inauzi hitzetik dator. Aratoste, berriz, haragi uzte-tik. Nik, ostera, arastui hitza aurkitu nuen: ‘inauzitako zuhaitzak landatu’ esan nahi du. Mozorro edo zomorro berbek, berriz, ‘intsektua’ esan gura dute.

•Beraz, Inauteriak izurriteen kontrako adierazpen zuzenak dira?

Bai. Mozorroak dira intsektu horiek —mozorro eta zomorro gauza bera da–, eta jendeak dirua edo bestelakoak ordaintzen dizkio intsektuari; trukean, uda aldean etor ez daitezen.

Intsektuez gain, otiak ere aipatzen dituzu liburuan.

Historiak, zoritxarrez, badu gabezia bat; ez baititu metaforak kontuan hartzen. Nabaria dena soilik ikertzen du. Ezpata bat ikusten badugu, guda egon dela adierazi nahi du guretzat; nabarmenaren irakurketa da hori. Badago beste irakurketa bat ere: nabarmena ez dena. Europa guztian zalditxoa erabili da otia ordezkatzeko, beti. Hori 5.000 urte dituen metafora da. Otiak adierazten du ordena, masa… Gure Zamaltzaina, beraz, otiaren metafora da. Bestalde, eltxoa azeriak ordezkatzen du; zoramena da, bakarka ibiltzen den animalia. Gure Pitxu ere halakoa da.

Eta Ezpata-dantzak orduan zer dira?

Bizkai aldean, ganaduetan ibiltzen diren eltxoei jendeak ezpata deitzen die. Begira, Durangaldean, dantzan egiteko ezpata hartzen dutenean, oso era bitxian oratzen diote ezpatari; eztena balitz bezala oratzen dute. Keinu horri ehunka urtetan eutsi diote Bizkaiko dantzariek, eta ‘intsektua’ esan nahi du keinu horrek.

Dantzen azalpena egiterakoan, Inauteriak eta San Joanak parez pare jartzen dituzu. Jai simetrikoak balira bezala, eta osagarriak gainera.

Inauterietan ez dago intsekturik, eta San Joanetan ugaldu egiten dira. Beraz, Inauterietan diru ordaina ematen zaie intsektuei, gero, udan ager ez daitezen. Baina agertzen direnez, suarekin-eta mairu eta kristauen antzezpenak egiten dituzte. Antzezpen horiek ere erreka bazterretan egiten ziren; intsektuak, gosea eta izurriteak egon zitezkeen lur zatiak deuseztatzen ari zirela adierazi nahi zuten. Mairuak intsektuak dira hor ere.

Inauterien antzezpenera bueltatuko gara. Beste pertsonaiei ere bere esanahia ematen diezun Lantzeko inauterietan esaterako; Zamaltzain, Txatxoak

Txatxoek, segur aski, zingirarekin dute zerikusia. Haien inguruan Ziripot dago; larba bat da. Mugimendua ere halakoa du, larba baten erakoa. Erraldoia dator gero, Mielotxin: gosea da hori. Izua sortzen duen pertsonaia da, kultura guztietan gainera. Gorriak sufrimendua esan nahi du. Beltzak kaosa; Pitxu, adibidez, zoramena da, eltxoa da. Eta bere izaera berezi horrek jendea bereganatzen du.

Egiten duzun irakurketa hori guztiz berria da, eta akaso eztabaida sor dezake.

Polemika hori edozein mementotan sor daiteke, jakina. Ikuspegi berria da. Gure herria gainditzen duen ikuspegia da; mugak gainditzen dituena. Halako liburu bat ulertzeko ikuspegi arrazional hutsak ez du balio.

Nola irakurri behar dugu orduan?

Galdutako mundu batean sartu beharra dago. Testu zaharrak metaforaren mundutik idatzitakoak dira. Orain, gure historiak ez du halakorik onartzen. Folklorea metaforaren zientzia da. Nabarmena dena gainditu behar dugu, eta hitz eta keinu bakoitzaren atzean dagoena irakurtzen ikasi behar dugu. •

Nola bizi dugu tradizioa gaur egun?

Konplexua da galdera horri erantzutea. Gaur egun, tradizioa ez da herentzia baten moduan bizitzen; zama bat balitz bezala baizik. Mundu guztiak gainetik kendu nahi duen zama bat legez. Esaterako, hiriaren eta nekazari munduaren arteko aurrez aurreko gatazka kontu zaharra da, antzinakoa. Baina era berean, egia da, Argien menderaino maila sozial guztiek kultura bera bizi zutela; erregeek egiten zituzten ospakizunak eta herri xeheak egiten zituztenak ospakizun berak ziren.

Baina nola zaindu behar dugu gure tradizioa?

Errumania herri eredugarria da horretan. Zera egiten saiatu dira: bere adierazpen kulturalekin eredu unibertsalak sortu dituzte. Herriko mugak gainditu egin dituzte, eta ondare unibertsal bilakatu dute. Herri denek dute hori egiteko aukera. Baina horretarako argitasun apur bat behar da.

Tradizioa bizirik dagoen zerbait dela aldarrikatzen dute askok, erabilgarria dela. Beste askok, ordea, hildako zerbait dela dio.

Badago kontuan hartu beharreko ezaugarri bat: nola bizitzen ditugun tradizio horiek. Euskal Herriko talde askotan aritzeak ahalegin handia eskatzen die dantzariei eta musikariei; eta askotan ez dute ikusten euren lana eskertu denik. Jakina, horrek oztopoak sortzen ditu. Bestalde, jaiak bizi egin behar dira, dagokien legez; eta baita dantzak ere. Baina, dantza horiek tradizio legez azaltzen badituzu, eta etengabe egiten baduzu hori, urruntasun bat sortzen dute ikuslearen eta dantzen artean; saturazio bat. Orduan, jendea baztertu egiten da hainbatetan ikusi duen horretatik. Dantzek, orduan, ez dute ezer erakargarririk herriko ikuslearentzat. Baina, berez, berritasuna etengabea da; dantza tradizionalak etengabeak dira. Baina ulertu egin behar dira haien sinboloak eta kodigoak.

Berrerabil daitezke orduan dantzok.

Kontuz egin behar da lan hori. Behin kodigoak eta sinboloen esanahiak ulertu ostean, berrerabil eta berreraiki daitezke, jakina. Halakoetan bi irizpidek funtzionatzen dute: sentsibilitateak eta ezaguerak. Bien baturaz sormen lan bat egin daiteke. Hala ez bada, etengabe errepikatzeko arriskua dugu.

Eta txarra da hori?

Bere horretan ez da txarra. Baina ezberdintasuna ondoko honetan datza: gaur egun, tradizioa ezberdin bizi dugu. Gure gurasoek fedez bizi zituzten tradizioak; fede ofizialaz. Baina bazuten fede soziala ere. Dantzan ere fedez egiten zuten. Eta hala, ez zitzaien ezer kostatzen tradizioa bizitzea. Baina hirietara hurbildu ahala, oso zaila da tradizioa fedez bizitzea. Gaur egun, sakratutasuna guztiz galduta dugu.

Orduan, zer behar dugu?

Gertaera kulturala bera ulertu behar dugu; sinboloen mundua eta kodifikazioa ulertu. Eta gero jantzi.

Zure ikuskizunak ere era berezian janzten dituzu, nahiz eta dantza eta musika tradizionaletan oinarrituta egon.

1965. urte inguruan dantzatzen genuen guztia aski ezaguna zen; ordu eta erdi eskas irauten zuen saioa genuen. Zegoen guztia hori zela uste genuen. Baina urtebete geroago ikertzen hasi ginen, eta ordutik 700 doinu baino gehiago atera ditugu. Ikasi ostean, ikasitako hori ongi aurkezten jakin behar duzu, laburtuta eta argi; hor hasten da sormen lana.

Ulermen hori eskuratzeko sentsibilitaterik badago?

Ez da hain erraza. Jendea formaren mundura hurbiltzen da, baina hori hitzak kopiatzea bezalakoa da. Eta batzuetan hori ere ezin du egin. Dantzen izpirituetara jo beharra dago.

Baina dantza taldeek hobetu egin dute, orokorrean.

Bai, baina oraindik gauza asko falta dira ahalegin horretan. Zera falta da, esaterako: gizartean ongi errotzea. Beste kontu bat da hori. Udalek edo bestelako instituzioek laguntzak eskaini behar dituzte. Tradizioa ulertzeak eta mantentzeak etengabe lanean jardutea esan nahi du.

Nazio mailako folklorearen dantza-antzerki konpainia batez mintzatu izan zara askotan. Nolakoa izan beharko luke?

Halako talde bat instituzionala izan daiteke soilik; laguntzak jaso beharko lituzke. Lan piramidala egingo luke talde horrek; adar komunikatzaileak edukiko lituzke piramideak. Gailurrak maila gorena adieraziko luke; musika tradizionalari dagokionez, adierazpen koreografikoari dagokionez, dantzarien adierazpenean… Hori guztia jaitsi egingo litzateke, astiro-astiro, gure kultura tradizionalenera heldu arte. Gailur horretatik kultura propioari azaldu egingo zaio nola eraiki behar duen tradizio hori. Autoktonia arriskuan dagoen leku horietan, tradizioari eusten lagun dezake halako egitura batek. Nazioa bera bere nortasunaz harro egoteko balioko luke, asebetetzeko. Tradizioa gutxiesten badugu, gaizkiago biziko gara, beti; sendabidea non dagoen jakin gabe.

Museo baten beharraz hitz egin duzu zenbaitetan.

Egin behar den gauza bat da hori; euskal gizakiaren museoa. Euskal gizakiaren presentzia munduan; hori jaso egin behar da. Euskaldunek utzi ditugun arrastoak munduan.

Orain, esku artean baduzu beste proiekturik?

Saiakera batean nago lanean, morris men dantzari ingelesen inguruan. Aurreratuta dut lana. Tesi orijinala da, eta eztabaida hori mahai gainean jarriko dut.

Eta ikuskizunik?

Proiektu pare bat baditut buruan. Landu egin behar ditut orain. Dantzarako aitzakiak bilatu behar dira; jendeak dantza egin dezan eta ongi pasa dezan.